Isabella Bernardini D’Arnesano
Καθηγήτρια Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Μετάφρασης, Πανεπιστήμιο του Σαλέντο, Ιταλία
Η Ελληνική παρουσία στην Ιταλική χερσόνησο ανάγεται στον 16ο αιώνα π.Χ. με τους Μυκηναίους ναυτικούς, οι οποίοι προερχόμενοι από την Ελληνική χερσόνησο, ξεκίνησαν μία περίοδο επαφών μακράς διαρκείας με τους κατοίκους της Δυτικής Μεσογείου.
Στο Σαλέντο (Νότια Απουλία), μερικές παραθαλάσσιες κοινότητες, οι οποίες ιδρύθηκαν ανάμεσα στα μέσα του 15ου και στις αρχές του 14ου αιώνα, είχαν οχυρωματικά τείχη και μια διάρκεια εκατοντάδων χρόνων, φτάνοντας μέχρι την εποχή του σιδήρου.
Σ’ αυτές τις κοινότητες, η σαφέστερη αρχαιολογική απόδειξη των επαφών με τον πολιτισμό του Αιγαίου, προκύπτει από άπειρα κεραμικά θραύσματα που έχουν βρεθεί στην περιοχή, ένα μεγάλο μέρος των οποίων προέρχεται από την Ελλάδα και ένα άλλο, κατασκευασμένο από τους αυτόχθονες το οποίο αποτελεί απομίμηση των ελληνικών προτύπων.
Στα τέλη του 11ου αιώνα π.Χ. με την παρακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού φαίνεται να διακόπτονται οι σχέσεις με τον ελληνικό κόσμο για όλον τον 10ο και για ένα μεγάλο μέρος του 9ου αιώνα π.Χ.
Τα ευρήματα του τέλους του 9ου αιώνα, των αρχαιολογικών ανασκαφών σε διάφορες περιοχές της Νότιας Aπουλίας και ειδικά στον Υδρούντα, μας αποδεικνύουν τις νέες επαφές με τον ελλαδικό χώρο, αρκετές δεκαετίες πριν από την ίδρυση των αποικιών στην Μεγάλη Ελλάδα και σχετίζονται με την εγκατάσταση Ελλήνων στον κόλπο των αυτοχθόνων κοινοτήτων.
Σύμφωνα με τις αρχαίες λογοτεχνικές παραδόσεις, η παρουσία των Ελλήνων στην Γη του Υδρούντα, ανάγεται σε εποχές που ταυτίζονται με την καταγωγή των κατοίκων του αρχαίου Σαλέντο.
Κατά την παράδοση, έχουν φθάσει από το Αιγαίο και την Bαλκανική χερσόνησο υπό την ηγεσία ηρώων, αρχηγών και επωνύμων μυθικής προελεύσεως όπως ο Αρκάδας Πευκέτιος, ο Αθηναίος Θησέας, ο Κρήτας Ιαπυγάς, γυιός του Δαιδάλου, ο Άργειος Διομήδης με ένα πλήθος Αιτωλών, ο Βοιωτός Μεσσάπιος και ο Κρήτας Ιδομενέας.
Οι πηγές, φέρνουν στο φως και άλλα στοιχεία της παρουσίας των Ελλήνων και του Ελληνικού πολιτισμού στο Σαλέντο.
Είναι εξόριστοι (από τον Τάραντα), οι λαμπροί φιλοξενούμενοι, όπως οι Αθηναίοι στρατηγοί Δημοσθένης και Ευρυμέδοντας το 413 π.Χ., στην αυλή του Μεσσαπίου δυνάστη Άρτα.
Στην Νότια Απουλία, στο σημερινό Σαλέντο, έχουμε δύο Ελληνικές εμπορικές βάσεις, τον Υδρούντα και την Καλλίπολη. Κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. τα Eλληνικά ευρήματα σ’ αυτήν την περιοχή είναι πολύ σημαντικά. Βρίσκουμε και αγγεία με επιγραφές Eλληνικών ονομάτων.
Η επιρροή των Ελλήνων είναι ισχυρή σε διαφόρους τομείς όπως η υιοθέτηση του νομίσματος, η απεικόνιση των θεοτήτων με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά και το σπουδαιότερο από όλα, η υιοθέτηση της γραφής. Η γραφή της γλώσσας των Μεσσαπίων, των κατοίκων της περιοχής, είναι Ελληνική Γραμμική Β αλλά η γλώσσα είναι διαφορετική.
Η ελληνική επίδραση συνεχίζεται και κατά την Ελληνιστική περίοδο, με την καλλιτεχνική κοινή γλώσσα που συνδέει την Απουλία με την Ήπειρο και την Μακεδονία, όπως έχει εξακριβωθεί ιδιαιτέρως σε ταφικούς χώρους, στους τομείς της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Οι Μεσσαπικοί υπόγειοι τάφοι της Εγνατίας, του Λέτσε (ο τάφος Παλμιέρι), του Ρούντιε και του Βάστε (ο τάφος των Καρυάτιδων), παρουσιάζουν πολλά κοινά με τους Μακεδονικούς Βασιλικούς Τάφους.
Καθ’όλην την περίοδο της Ρωμαϊκής κατακτήσεως της Γης του Υδρούντα οι επαφές με την Ελλάδα αλλά και την τότε Ρωμαϊκή αλλά ελληνόφωνη Μικρά Ασία ήταν πολύ στενές.
Στον τομέα των επιγραφών υπάρχει μία σημαντική ένδειξη της παρουσίας Ελληνικών ονομάτων σε φούρνους κεραμικών στο Ugento, όπου βρίσκουμε τα ονόματα Έρως και Αριστείδης. Στο φούρνο του Felline βρίσκουμε το όνoμα Ζώσιμος. Πάντα στην ίδια περιοχή έχουμε το όνομα του ιδιοκτήτη ενός φούρνου, Άλλιος Διονύσιος και ενός δούλου, του Νικηφόρου. Ένας άλλος φούρνος βρισκόταν στο San Cataldo, λίγα χιλιόμετρα έξω από το Λέτσε. Αγνοούμε το όνομα του ιδιοκτήτη αλλά έχουμε τα ονόματα των εργατών: Δημήτριος, Λυκαών και Διοκλής. Αυτά τα ονόματα τα βρίσκουμε και σε σφραγίδες αμφορέων της ίδιας περιόδου στο Brindisi.
Έχουν βρεθεί εν όλω 68 Ελληνικά ονόματα αυτής της περιόδου στην περιοχή.
Στον Υδρούντα έχει βρεθεί και μία επιτύμβια επιγραφή η οποία αναφέρεται στην νεαρή Γλύκα. Έχουμε και άλλες επιγραφές από την Λεύκα και Torre dell’Orso.
Μερικές δεκαετίες μετά την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ο Αυτοκράτωρ Ιουστινιανός στέλνει τον στρατηγό Βελισάριο στην Ιταλία για να επανακατακτήσει τα εδάφη της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της οποίας αισθάνεται ο νόμιμος κληρονόμος.
Ο Ελληνο-Γοτθικός πόλεμος λήγει το 553 μ.Χ. με την νίκη των Βυζαντινών και η Ιταλία γίνεται μια Επαρχία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Η παραμονή των Βυζαντινών στην Ιταλία περνά διάφορες φάσεις με σκληρές μάχες εναντίον των βαρβάρων, αλλά στη Γη του Υδρούντα, στο σημερινό Σαλέντο, παραμένουν συνεχώς επί πέντε αιώνας, έως την άφιξη των Νορμανδών το 1057.
Από τον 6ο αιώνα, φθάνει στην Νότιο Ιταλία, ένας μεγάλος αριθμός αποίκων και μοναχών από διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας.
Η βυζαντινή επίδραση όμως στον καλλιτεχνικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό χώρο δεν είναι δυνατόν να γίνει κατανοητή και να ερμηνευτεί βάσει των στρατιωτικών και πολιτικών δεδομένων. Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη και άλλους φορείς, που συντέλεσαν στη διάδοση του Βυζαντινού πολιτισμού και της Ελληνικής γλώσσας, πέρα από τα σύνορα της Αυτοκρατορίας και στην εμμονή τους και εκεί όπου η Βυζαντινή κυριαρχία είχε λήξει.
Ο μοναχισμός και η Ελληνική γλώσσα υπερβαίνουν τα Βυζαντινά σύνορα και Θέματα και παραμένουν αρκετούς αιώνας μετά την αναχώρηση των Βυζαντινών στρατευμάτων.
Ένα μεγάλο ρόλο για τη διατήρηση της γλώσσας, είχαν οι μοναχοί και ιερείς, οι οποίοι διαδίδουν την ορθοδοξία και τον Ελληνικό πολιτισμό. Οι λαύρες και τα μοναστήρια, ήταν κέντρα προσευχής, μελέτης, εργασίας και φιλανθρωπίας. Έως σήμερα, μόνον στην Νότια Απουλία, σώζονται 130 περίπου κρύπτες με ωραιότατες τοιχογραφίες και Ελληνικές επιγραφές.
Εκτός από την Ελληνική γλώσσα, στο Σαλέντο ήταν πολύ διαδεδομένη και η Ελληνική γραφή. Από το τέλος του 11ου αιώνα, έως το τέλος του 16ου, έχουμε 400 Ελληνικούς κώδικες και μόνον 30 Λατινικούς της ίδιας περιόδου.
Είναι αξιοσημείωτο, ότι το πρώτο έγγραφο στην Ιταλική καθομιλουμένη “volgare romanzo” της περιοχής είναι γραμμένο με ελληνικούς χαρακτήρες. Το κείμενο είναι “La predica salentina” του 14ου αιώνα.
Η Ελληνική γλώσσα συνεχίζει να είναι η γλώσσα των επισήμων εγγράφων και μετά την άφιξη των νέων κατακτητών.
Το σπουδαιότερο πνευματικό κέντρο στο Σαλέντο, ήταν το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου των Κασούλων, κοντά στο Ότραντο, το οποίο κατεστράφη από τους Τούρκους το 1480, όπου άνθησε κατά την διάρκεια του 13ου αιώνα, μία Ελληνοβυζαντινή ποιητική σχολή.
Σώζονται ποιήματα, στην ελληνική γλώσσα της εποχής, των ποιητών Νικολάου του Υδρούντα, Νεκταρίου των Κασσούλων, ηγουμένου της μονής, Ιωάννη Γράσσου, νοταρίου του αυτοκράτορα Φρειδερίκου του Χόχενστάουφεν και Γεωργίου Χαρτοφυλάκτου Καλλιπόλεως.
Από το ίδιο μοναστήρι, προερχόταν τα περισσότερα από τα θρησκευτικά βιβλία, που χρησιμοποιούσαν οι ορθόδοξοι ιερείς των Μητροπόλεων του Υδρούντα, Καλλιπόλεως, Παλαιοκάστρου και Ναρντό.
Η Ελληνική γλώσσα, διδασκόταν και κατά τον 15ο αιώνα, σε πολύ υψηλό επίπεδο, στο Τσολλίνο από τον Σέρτζιο Στίζο. Οι μαθηταί του, ήταν διανοούμενοι και ευγενείς της Αραγωνικής Αυλής, που ήθελαν να μάθουν Ελληνικά.
Ο μεγάλος ανθρωπιστής και φιλόσοφος Antonio de Ferraris “Galateo” (1444-1517), γιός και εγγονός Ελλήνων ιερέων, μας πληροφορεί για την ύπαρξη ενός Ελληνικού Λυκείου στο Ναρντό, όπου διδασκόταν τα καλύτερα Ελληνικά του Βασιλείου της Νεαπόλεως και στο οποίο ερχόταν μαθητές από όλο το βασίλειο.
Μετά την Σύνοδο του Τρέντο, η οποία τελείωσε το 1564, αρχίζει να δύει η Ορθοδοξία στην Νότια Ιταλία και συγχρόνως εξαφανίζεται και η Ελληνική γλώσσα από ένα μεγάλο αριθμό χωριών και πόλεων της περιοχής.
Σε μία έκθεση του τέλους του 16ου αιώνα, με τίτλο “Relazione dei Greci di Otranto”, η οποία βρίσκεται σε μια συλλογή χειρογράφων, που φυλάγεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Νεαπόλεως, ονομάζεται “Miscellanea Brancacciana IB6” και αφορά τα Ορθόδοξα χωριά του Σαλέντο, γράφεται ότι σε είκοσι χωριά της περιοχής, υπάρχουν Έλληνες (αναφέρεται βέβαια όχι μόνον στην γλώσσα, αλλά και στην θρησκεία).
Αυτό μας δείχνει ότι το Ελληνικό στοιχείο συνεχίζει να υπάρχει σε μια ευρύτατη περιοχή του Σαλέντο στο τέλος του 16ου αιώνα, κάτι που φαίνεται και από τα επίθετα και τα τοπωνύμια που υπάρχουν ακόμη και σήμερα σε όλη την περιοχή σε χώρους που απέχουν δεκάδες χιλιόμετρα από την σημερινή Σαλεντινή Ελλάδα (Grecia Salentina).
Σήμερα, υπάρχουν δύο Ελληνόφωνες περιοχές στην Νότια Ιταλία, η Bovesia στην Καλαβρία, (πέντε χωριά), και η Grecia Salentina στην Νότιο Απουλία, στο Σαλέντο (100 περίπου τετραγωνικά χλμ.) που αποτελείται από έντεκα δήμους: Calimera, Carpignano, Castrignano dei Greci, Corigliano d’Otranto, Martano, Martignano, Soletο Sternatia, Zollino, Carpignano Salentino, Cutrofiano.
Η γλώσσα της περιοχής είναι η Γκρίκο και περιλαμβάνει λέξεις δωρικές, οι οποίες μαρτυρούν την αρχαία της προέλευση, μεσαιωνικές και νεοελληνικές καθώς και λέξεις από την τοπική ιταλική διάλεκτο της περιοχής, την dialetto romanzo.
Όπως είναι γνωστό, υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την προέλευση αυτής της γλώσσας. Κατά τους Xατζιδάκη, Rohlfs και άλλους είναι Mεγαλοελλαδίτικης Δωρικής καταγωγής, κατά τους Morosi, Battisti, Parlangeli και άλλους, είναι μεσαιωνικής βυζαντινής καταγωγής, ενώ κατά τον Fanciullo, όπως γράφει σε ένα άρθρο του στο βιβλίο “Storia di Lecce dai Bizantini agli Aragonesi”, η Ελληνική Γλώσσα, διαδίδεται στην Νότια Απουλία κατά την Ρωμαϊκή κατάκτηση, διότι κατ’ αυτήν την περίοδο, οι σχέσεις με την τότε ελληνόφωνη Μικρά Ασία ήταν πολύ στενές, πράγμα που αποδεικνύεται και από τις ανασκαφές που γίνονται στην περιοχή.
Κατ’ εμάς, στην Ελληνική γλώσσα της περιοχής, υπάρχουν δωρικά κατάλοιπα αλλά και σε μεγάλο βαθμό χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής βυζαντινής και νέας Ελληνικής γλώσσας. Αυτό, το συμπεραίνουμε, κάνοντας μία σύγκριση φωνητική, συντακτική, μορφολογική και λεξιλογική μεταξύ της Γκρίκο και των Νέων Ελληνικών.
Αυτές οι περιοχές όμως, δεν είναι οι μόνες που κατακτήθηκαν από τους Βυζαντινούς στην Ιταλία. Οι Βυζαντινοί κατάκτησαν την Ραβέννα, Ρίμινι, Αγκώνα, Πέζαρο, Νουμάνα, Όζιμο, το Δουκάτο της Ρώμης, την Πεδιάδα της Πέστουμ (της αρχαίας Ποσειδωνίας), την Σαρδηνία και την Σικελία.
Η Ελληνική γλώσσα όμως, επέζησε μόνον στην Νότιο Καλαβρία και στην Νότιο Απουλία. Αυτό, εξηγείται μόνον με το γεγονός, ότι σε αυτές τις περιοχές, η κοινωνία ήταν συντηρητική και ότι προϋπήρχε ένα ισχυρό ελληνικό στοιχείο.
Στην Σαλεντινή Ελλάδα συναντά συχνά κανείς τοπωνύμια ελληνικής προέλευσης, που συνδέονται με την γη, την ιδιομορφία της και τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Για παράδειγμα, πολύ συχνά είναι τα τοπωνύμια «litara» και «risara», όπου κυριαρχεί η πέτρα, «tichi» που ορίζουν τα σύνορα μεταξύ των ιδιοκτησιών, «ampeglia», «ancinarea», «caridea», «alogna» κλπ.
Κληρονομιά αυτής της περιοχής είναι τα «traudia» (τραγούδια) και οι μουσικές που είναι εμπνευσμένες από την αρχαία ελληνική παράδοση και συνδέονται με την μυθολογία.
Η Γκρίκο, γλώσσα μειονοτική, ενώνει τα ελληνόφωνα χωριά, αν και υφίσταται αλλαγές από τόπο σε τόπο. Ως το 1945 μιλούσαν την Γκρίκο σχεδόν όλοι οι κάτοικοι των χωριών Calimera, Castrignano dei Greci, Corigliano d’Otranto, Martano, Martignano, Sternatia, Zollino. Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και για λόγους κοινωνικο-οικονομικούς (μετανάστευση, σχολείο, εφημερίδες, ράδιο, τηλεόραση κλπ.) ο αριθμός των ομιλούντων μειώθηκε δραστικά.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξημένο ενδιαφέρον των κατοίκων της περιοχής για τις ρίζες τους, την ιστορία του τόπου τους, τις παραδόσεις και, φυσικά, την γλώσσα. Το ενδιαφέρον αυτό εκφράζεται κυρίως με την δημιουργία πολιτιστικών συλλόγων που προωθούν την λαϊκή παράδοση, καθώς και με την διδασκαλία της Γκρίκο στα σχολεία.
Ποια είναι η κατάσταση σήμερα:
Η Γκρίκο όπως είδαμε, είναι μία από τις 12 ιστορικές γλωσσικές μειονότητες της Ιταλίας.
Ο κρατικός νόμος αρ. 482 του 1999, Νόμος για τις Ιστορικές Μειονοτικές Γλώσσες της Ιταλίας, έχει τον σκοπό, να προστατεύσει και να αξιοποιήσει τις γλωσσικές μειονότητες. Η βάσις και η αιτία του νόμου, βρίσκεται στο Ιταλικό Σύνταγμα μεταξύ των αρχών του οποίου γράφεται ότι “Η Δημοκρατία, προστατεύει με ειδικούς νόμους τις γλωσσικές και πολιτιστικές μειονότητες”.
Παρόλο που η Γκρίκο σήμερα διδάσκεται στα σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των εν λόγω περιοχών, κινδυνεύει να εξαφανιστεί για διάφορους οικονομικούς και πολιτιστικούς λόγους. Έτσι, επιτακτική είναι η ανάγκη για τη διαφύλαξη και την προστασία της, ως πολύτιμο στοιχείο της κοινής Μεσογειακής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας Lifelong learning υλοποιήσαμε το πρόγραμμα Pos Matome Griko
Το πρόγραμμα επινοήθηκε για να τονώσει το ενδιαφέρον και τη χρήση της Γκρίκο, καθιστώντας εύκολη και ενδιαφέρουσα την εκμάθησή της, μέσω μιας σύγχρονης διδακτικής μεθοδολογίας, με πρωτοποριακό διδακτικό υλικό.
H ομάδα υλοποίησης του έργου αποτελείται από Ευρωπαϊκούς Εκπαιδευτικούς και Πολιτιστικούς Οργανισμούς, με μεγάλη πείρα στην ανάπτυξη παρόμοιων Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, αλλά και σε διάφορες δραστηριότητες, που αποβλέπουν στην αξιοποίηση και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς των χωρών της Μεσογείου. Πρόκειται για τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Μεσογειακής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς (IT), το Ελληνοβρετανικό Κολλέγιο (EL), την ΑΛΦΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ και ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ (EL), το Πανεπιστήμιο της Κύπρου (CY) και το Ινστιτούτο Μεσογειακού Πολιτισμού (IT).
Στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας και με χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, σχεδιάστηκε ένα πρωτοποριακό διδακτικό υλικό, μία νέα μεθοδολογική προσέγγιση, που περιλαμβάνει αναλυτικό Πρόγραμμα διδασκαλίας για παιδιά και ενηλίκους, βιβλία για συγκεκριμένα επίπεδα και λεξικά. Προβλέπει, επίσης, την ανάπτυξη ιστοσελίδας καθώς και ηλεκτρονικής εκπαιδευτικής πλατφόρμας για εξ αποστάσεως εκπαίδευση (e-learing). Με τον τρόπο αυτό, προσφέρεται μία ολοκληρωμένη μέθοδος διδασκαλίας της Γκρίκο σε όλα τα επίπεδα, προσιτή σε όλους.
Ουσιαστικός στόχος του Προγράμματος είναι όχι μόνο να σωθεί η μειονοτική αυτή γλώσσα, αλλά και να ενισχυθεί η αντίληψη της πολιτιστικής και ιστορικής της αξίας.
Το πρόγραμμα – εκπαιδευτικό υλικό:
Αναλυτικό Πρόγραμμα Γκρίκο για παιδιά (6-15 ετών): Επίπεδα A1, A2, B1, B2, Γ1, Γ2
Αναλυτικό Πρόγραμμα Γκρίκο για ενηλίκους: Επίπεδα A1, A2, B1, B2, Γ1, Γ2
Διδακτικό Εγχειρίδιο Επιπέδου Α1-Α2 για παιδιά και Επιπέδου Β1-Β2 για ενήλικες
Λεξικό: Γκρίκο – Ελληνικά – Ιταλικά
Σκοπός και στόχοι:
Η προβολή και η αξιοποίηση της Μειονοτικής γλώσσας Γκρίκο.
Η προβολή της γλωσσικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ποικιλότητας της περιοχής.
Η παραγωγή μιας πρωτοποριακής διδακτικής μεθόδου, έτσι όπως προκύπτει από το συνδυασμό των παραδοσιακών εγχειριδίων και των νέων τεχνολογιών.
Η αύξηση του ενδιαφέροντος της ομάδας-στόχου, η δημιουργία κινήτρων, που επιτυγχάνεται μέσω της χρήσης των Νέων Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ICT) στον τομέα της εκπαίδευσης.
Δραστηριότητες:
Η ανάπτυξη μιας ειδικής διδακτικής μεθόδου και διδακτικού υλικού για τη διδασκαλία της Γκρίκο.
Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη ιστοσελίδας και μίας πλατφόρμας e-learning για τη δωρεάν πρόσβαση στο υλικό και τις σχετικές πληροφορίες.
Η διεξαγωγή μαθημάτων σε παιδιά και ενηλίκους.
Η οργάνωση σεμιναρίων και πολιτιστικών εργαστηρίων σχετικά με την Γκρίκο
Η συνεργασία με τα σχολεία και τους ελληνόφωνους δήμους του Σαλέντο.
Ομάδες στόχος:
Μαθητές και Εκπαιδευτικοί των σχολείων των ελληνόφωνων περιοχών.
Ενήλικες κάτοικοι της Grecia Salentina.
Δήμοι της Grecia Salentina.
Πανεπιστήμια: Τμήματα Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού.
Ελληνικές Κοινότητες και Ελληνικά Πολιτιστικά Κέντρα της Ιταλίας, όπου διδάσκεται η Νέα Ελληνική γλώσσα.
Γενικώς όλοι όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν ή και να βελτιώσουν τη γνώση της Γκρίκο, της γλώσσας αλλά και της πολύτιμης ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, που έχουμε χρέος να διαφυλάξουμε και να διαβιβάσουμε στις επόμενες γενιές.
Έως το περασμένο ακαδημαϊκό έτος, η Ελληνική Γλώσσα και Πολιτισμός διδασκόταν στο Πανεπιστήμιο του Λέτσε το οποίο τώρα ονομάζεται Πανεπιστήμιο του Σαλέντο, στην Σχολή Ξένων Γλωσσών, όπου υπήρχαν μαθήματα Ελληνικής Γλώσσας και Μετάφρασης και Ελληνικής Φιλολογίας. Δυστυχώς, φέτος με τις περικοπές, και με το γεγονός ότι έκλεισε η Σχολή Ξένων Γλωσσών και εγώ παίρνω πλέον την σύνταξή μου, έκλεισε και η Έδρα Νεοελληνικής Γλώσσας, Μετάφρασης και Ελληνικής Φιλολογίας.
Για να συνεχιστεί η διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας στην περιοχή, έχουμε ιδρύσει στο Λέτσε ένα Κέντρο Σπουδών με βιβλιοθήκη ανοικτή στους ενδιαφερομένους, όπου διδάσκουμε την Ελληνική γλώσσα σε μαθητές σχολείων της περιοχής, φοιτητές και καθηγητές του Πανεπιστημίου του Σαλέντο καθώς και σε άτομα όλων των ηλικιών που θέλουν να μάθουν Ελληνικά και να λάβουν μέρος στις εξετάσεις Ελληνομάθειας, που διεξάγονται στο Πανεπιστήμιο του Σαλέντο όπου βρίσκεται το εξεταστικό κέντρο του οποίου είμαι υπεύθυνη.
Στο Κέντρο Σπουδών έχουμε επίσης εργαστήριο βυζαντινής εικονογραφίας και οργανώνουμε κύκλους διαλέξεων με θέμα τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία.
Είναι κατά την γνώμη μου, χρέος όλων, να κάνουμε ό, τι το δυνατόν για να ενισχύσουμε την διάδοση και την διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισμού σε χώρους όπου μαρτυρείται η Ελληνική παρουσία από την Μυκηναϊκή εποχή.
Χριστίνα Γ. Φλόκα
Φαρμακοποιός
Ένα ακόμη μελέτημα για τον Όμηρο πιθανόν να γεννά στον αναγνώστη την υποψία ότι παλιές θεωρίες με νέο ντύμα έρχονται να προστεθούν με τη μορφή βιβλίου στα πολλά που κυκλοφορούν στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σύμμαχος ωστόσο ο τίτλος, διασαφηνίζει ότι δεν πρόκειται για μελέτη φιλολογική αλλά για τη “Φαρμακοποιία” του Ομήρου.
Με τον όρο “Φαρμακοποιία” υπονοούνται δύο πράγματα, σχετικά μεταξύ τους. Το ένα είναι η πράξη του “ποιείν” φάρμακο και το άλλο είναι η κωδικοποίηση όλων των πρώτων υλών, δραστικών και αδρανών για την παρασκευή των φαρμάκων και των φαρμακομορφών, καθώς και των μεθόδων, των κανόνων και των ελέγχων που διέπουν την παρασκευή αυτή. Σήμερα, η κωδικοποίηση αυτή είναι έγγραφη, έχει σχήμα συνήθως ογκώδους βιβλίου και αποτελεί επίσημο κρατικό εγχειρίδιο.
Η λέξη φάρμακο υπάρχει αυτούσια τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια, ενώ ο γλωσσικός πλούτος του ποιητή θησαυρίζει και άλλες, με το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο λέξεις, όπως άλγος, πάθημα.
Στον κόσμο του Ομήρου φαρμακοποιούν θνητοί, θεοί και ημίθεοι. Υπάρχουν φάρμακα ήπια, φάρμακα εσθλά (καλά) και λυγρά (ολέθρια), θνητοφάγα και ανδροφόνα, αλλά και φάρμακα μητιόεντα (έξυπνα). Τα τελευταία αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν προάγγελοι των “έξυπνων” σύγχρονων φαρμάκων τα οποία στοχεύουν ένα συγκεκριμένο όργανο, ιστό ή πλήθος κυττάρων.
Συναντούμε φαρμακοτεχνικές μορφές, όπως είναι τα έλαια, οι αλοιφές, οι σκόνες επιπάσεως και τα διαλύματα. Αναφέρονται διάφορα είδη χορήγησης: η διαδερμική, η επιδερμική, η per os (από το στόμα) και η υπογλώσσια.
Δρόγες, όπως η ρίζα, συνήθως κονιοποιημένη, άνθη και καρποί υπάρχουν και στα δύο έπη, και βέβαια μορφές θεραπείας προς τις οποίες στρέφεται με αγωνία και ελπίδα ο σημερινός άνθρωπος θεωρώντας πως επιλέγει ό,τι πιο νεωτεριστικό, κι ας είναι γνωστές εδώ και χιλιετίες. Τέτοιες είναι η μουσικοθεραπεία (Οδυσσέας – γιοι του Αυτόλυκου), η αρωματοθεραπεία (Αφροδίτη – Έκτορας), η με λόγια θεραπεία, επικουρική της βοτανοθεραπείας (Πάτροκλος – Ευρύπυλος) και η αυτοθεραπεία, ύστερα από επίκληση στον Θεό (Γλαύκος – Φοίβος Απόλλων).
Θα συναντήσουμε φάρμακα αγχολυτικά και αντικαταθλιπτικά, αντισηπτικά, παραισθησιογόνα και ναρκωτικά και, βέβαια, όπως σε κάθε Φαρμακοποιία, αντίδοτα, καθώς και τα φαρμακολογικά φαινόμενα “συνέργεια” και “ανταγωνισμό”.
Όσον αφορά στην κωδικοποίηση των προδιαγραφών που διέπουν τις πρώτες ύλες, τις δράσεις, τη συσκευασία και τη φύλαξη των φαρμάκων – αλοιφή εννέα χρόνων αναφέρεται στην Ιλιάδα – υπάρχει, όχι βέβαια με τη σημερινή μορφή επίσημου βιβλίου, δεσμευτικού για όλους όσους έχουν σχέση με το φάρμακο.
Σε όλα τα βιβλία, κυρίως τα εκπαιδευτικά αλλά και τα ιστορικά και λογοτεχνικά, κατά τα τελευταία χρόνια, σχεδόν για κάθε φυτό ή δρόγη υπάρχει η φράση: “αναφέρεται από τον Όμηρο”.
Ήθελα να βρω τον στίχο και να ψηλαφήσω στο πρωτότυπο τις λέξεις που όριζαν ή συντρόφευαν το συγκεκριμένο φυτό ή δρόγη. Η ομοιότητα η μεγάλη ανάμεσα στο σήμερα και το τότε, όσον αφορά στην ονοματολογία φυτών και δρογών, δεν σημαίνει μόνο τη διαχρονικότητα της γλώσσας, αλλά γίνεται γεφυράκι για όποιον θέλει να πηγαινοέρχεται με ασφάλεια μπρος – πίσω.
Η έντονη παρουσία του στοιχείου S (θείου) στα έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια αποτελεί την αφορμή για να δοθούν ορισμένες πληροφορίες γι’αυτό.
Το θείο είναι γνωστό από την αρχαιότητα και βρίσκεται στον Περιοδικό Πίνακα ανάμεσα στο οξυγόνο και το τελλούριο. Θεωρείται στοιχείο διαβολικό – συνδέεται με αστραπές, με τον δαίμονα, την Κόλαση και τη θεϊκή τιμωρία – αλλά και ενάρετο – απαραίτητο στη γεωργία, στο θειάφισμα.
Πρόκειται για το σκόρπισμα εξαχνωμένου θείου (sublimated Sulfur NF) πάνω στα φύλλα και τους βλαστούς των φυτών, ιδιαίτερα της αμπέλου. Με την υγρασία και τον αέρα το θειάφι μετατρέπεται σε διοξείδιo θείου (SO2) και τελικά σε θειώδες οξύ που καταστρέφει διάφορους μικροοργανισμούς.
Το θειάφι είναι μέσον καθαρισμού και κάθαρσης στα χέρια του Αχιλλέα και του Οδυσσέα.
Ο Αχιλλέας, στην Ιλιάδα, καθαρίζει καλά με θειάφι και τρεχούμενο νερό το καλοδουλεμένο ποτήρι που του χάρισε η μητέρα του Θέτις και μετά σπονδίζει στον Δία.
Ο Οδυσσέας στην Οδύσσεια, ύστερα από τη μνηστηροφονία, αναλαμβάνει να καθαρίσει το σπίτι του. Ζητά από την τροφό του Ευρύκλεια να του προμηθεύσει το απαραίτητο θειάφι, το οποίο καίει στην αυλή για να εξαγνιστεί ο ίδιος και το παλάτι. Δηλαδή το στοιχείο αυτό έχει, κατά τον Όμηρο, όχι μόνο φυσικές αλλά και μεταφυσικές ιδιότητες.
Στην τραγωδία του Ευριπίδη Ελένη, η αιγύπτια μάγισσα Θεονόη λέει στην Ελένη:
πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις
και κατά την πρεπούμενη συνήθεια
μες στον αιθέρα ανέμιζε το θειάφι
για να’ ρθουν τ’ουρανού πνοές καθάριες
με τη φωτιά καθάρισε τον δρόμο
ανόσιο αν τον μόλυνε ποδάρι
Στους στίχους αυτούς οφείλεται και ο τίτλος του βιβλίου, στο οποίο μελετώνται μαζί με τα βότανα και δρόγες, ορυκτές και ζωικές, στα ομηρικά έπη.
Αιθέρια και Αρωματικά Έλαια
Αιθέρια ή πτητικά έλαια είναι σύνθετα, αρωματικής οσμής και ελαιώδους σύστασης φυτικά μείγματα διαφόρων ενώσεων, τα οποία εξατμίζονται στη συνηθισμένη θερμοκρασία, γι’αυτό και δεν αφήνουν κηλίδα στο χαρτί, όπως τα μόνιμα έλαια.
τα σκυλιά τα απομάκρυνε η κόρη του Δία, η Αφροδίτη
μέρα και νύχτα, και άλειφε τον Έκτορα με τριανταφυλλόλαδο αθάνατο,
για να μην τον ξεγδάρει ο Αχιλλέας που τον έσερνε δώθε – κείθε.
(Ιλιάδα, Ψ)
Η μόνη αναφορά αιθερίου ελαίου στις χιλιάδες στίχων της Ιλιάδας και της Οδύσσειας είναι του ροδελαίου και όλα τα άλλα αναφέρονται ανώνυμα.
Το τριανταφυλλόλαδο ή ροδέλαιο λαμβάνεται με απόσταξη με υδρατμούς από τα άνθη του φυτού Rosa gallica, damascena, centifolia κ.ά. Είναι το κατ’εξοχήν αιθέριο έλαιο αφού η πρώτη ύλη του, το ρόδο, θεωρείται ο βασιλιάς των λουλουδιών, με 25.000 είδη σε όλο τον κόσμο.
Από τον αρύβαλο, το μικρό πήλινο δοχείο που χρησίμευε για τη φύλαξη του τριανταφυλλόλαδου, η Αφροδίτη παίρνει λίγο με τις άκρες των δαχτύλων, το θερμαίνει τρίβοντάς το στις παλάμες της για να γίνει πιο λεπτόρρευστο ώστε να απορροφηθεί καλύτερα και ύστερα το εναποθέτει απαλά στο πληγωμένο, καταξεσκισμένο δέρμα του Έκτορα.
Ο Όμηρος, παρουσιάζει την Αφροδίτη να εφαρμόζει μία φαρμακοτεχνία, την αρωματοθεραπεία, η οποία επιβιώνει ως σήμερα και υπόσχεται πολλά στον τομέα της θεραπείας.
Από τις πολλές αναφορές της χρήσης των αρωμάτων και των μύρων από άντρες και γυναίκες, κοινούς θνητούς και βασιλείς, από θεούς και θεές, εύκολα συμπεραίνουμε την αταξική υιοθέτηση των αρωματικών και των αιθερίων ελαίων και τη χρήση τους στην καθημερινή ζωή.
Η θεά Ήρα π.χ. για να εμποδίσει τον Δία να βοηθήσει τους Τρώες στολίζεται με ολόχρυσα κοσμήματα και αλείφει το σώμα και τα ρούχα της με αρωματικό λάδι. Ύστερα παρασέρνει τον βασιλιά των θεών στην αγκαλιά της, πάνω στη λουλουδισμένη γη όπου φυτρώνει δροσερό τριφύλλι (Melilotus alba, Papilionaceae), μυρωδάτη ζαφορά (Crocus sativus, Iridaceae) και ζουμπούλια πυκνά και μαλακά (Hyacinthus orientalis, Liliaceae), όλα τους φαρμακευτικά φυτά. Καταφέρνει έτσι να τον αποκοιμίσει, οπότε απερίσπαστη τρέχει να εμψυχώσει τους Δαναούς που νικούν τους Τρώες. (Ιλιάδα, Ψ)
Σε αντίθεση με τη θεά Ήρα, η Πηνελόπη ομολογεί στην Ευρυνόμη ότι η θλίψη της δεν της επιτρέπει κάτι ανάλογο:
Αχ Ευρυνόμη, μην το λες κι ας με πονεί η ψυχή μου
να λούσω εγώ το σώμα μου και ν’ αλειφτώ φτιασίδια.
(Οδύσσεια, Σ)
και αρνείται, παρόλο που ξέρει, όπως και ο Τηλέμαχος, ότι στο σπίτι της υπάρχει ευωδιαστό έλαιο σε αφθονία.
Ο Όμηρος επίσης αναφέρει τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια το μύρο. Ο Αχιλλέας π.χ. προστάζει να φροντίσουν τον νεκρό Πάτροκλο, να τον λούσουν, να τον αλείψουν με αρωματικό λάδι και να γεμίσουν τις πληγές του με μύρο.
Το μύρο ή μύρα (Myrrha) είναι δρόγη που προέρχεται από πολλά είδη του γένους Commifera. Είναι από τα αρχαιότερα θυμιάματα, ακριβό και σπάνιο και η χρήση του φανερώνει οικονομική άνεση. Το ίδιο ισχύει για τα αρωματικά ύδατα και τις αλοιφές, φαρμακομορφές δηλαδή με μεγάλη προστιθέμενη αξία.
Η Παιώνια
Το φαρμακευτικό φυτό παιώνια, του γένους Paeonia, με πολλά είδη (P.californica, mascula κ.ά) χρησιμοποιήθηκε κατά τον τοκετό των γυναικών για την ανακούφιση από τους πόνους. Ο μυθικός νονός της, ο ιαματικός Παιήονας, για πρώτη φορά εμφανίζεται στο Ε’ της Ιλιάδας. Καλείται να θεραπεύσει τον Άρη και τον Άδη, γι’αυτό πασπαλίζει τις πληγές του με σκόνη από αναλγητικά βότανα. Οι κόνεις επιπάσεως-Pulveres, είναι επίσημη φαρμακοτεχνική μορφή που αναφέρεται στις σύγχρονες Φαρμακοποιίες.
Πριν από τον Παιήονα, στο Δ’ της Ιλιάδας υπάρχει η πρώτη αναφορά του όρου φάρμακο από τον Αγαμέμνονα, ο οποίος προστάζει να έρθει ο γιος του Ασκληπιού, ο Μαχάων για να γιατρέψει τον πληγωμένο Μενέλαο.
έλκος δ’ιητήρ επιμάσσεται ήδ’ επιθήσει
φάρμαχα κεν παύσησι μελαινάων οδυνάων
την πληγή σου θα την εξετάσει γιατρός και πάνω του θα βάλει βότανα
που θα σταματήσουν τους μαύρους πόνους.
(Ιλιάδα, Δ)
Ο πληγωμένος Ευρύπυλος ζητά από τον Πάτροκλο να τραβήξει τη σαίτα από τον μηρό του και να πασπαλίσει πάνω της μαλακτικά βότανα, όπως τον δίδαξε ο Αχιλλέας.
Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ ο Όμηρος μιλά γενικά για φάρμακα οι μεταφραστές τα αποδίδουν, όχι ορθά, ως βότανα ή βοτάνια, στενεύουν δηλαδή την καταγωγή και τη δράση του φαρμάκου χαρακτηρίζοντάς το μόνο φυτικό.
Η ραψωδία Λ’ εκτός από τις πολλές αναφορές σε φάρμακα έχει κάτι το ξεχωριστό, την παρουσίαση από τον ποιητή της Αγαμήδης, μοναδικής φαρμακογνώστριας στην Ιλιάδα, η οποία ήξερε τόσα βοτάνια όσα τρέφει η πλατιά γη.
Η μελέτη των φαρμάκων γενικά και των βοτάνων ειδικά δίνει συναρπαστικές πληροφορίες για τον βίο των ανθρώπων, τη μυθολογία τους, την αντίληψή τους για τη ζωή και τον θάνατο, τη θρησκεία και τον έρωτα, μ’ άλλα λόγια την ιστορία και τον πολιτισμό τους.
Μέλι και Μελισσοκέρι
Δυσανάλογα ολιγάριθμες οι αναφορές στο μέλι στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια και από αυτές μόνο δύο κυριολεκτούν. Οι υπόλοιπες απαντούν είτε ως παρομοίωση (μελιηδέα οίνο – γλυκό κρασί σαν μέλι) είτε παραπέμποντας στη μέλισσα.
Το μέλι αποτελει συστατικό του κυκεώνα (μείγμα από κρασί Πράμνειο, κριθάλευρο, μέλι και νερό) τον οποίο ετοιμάζει η Ευκαμήδη στο συμπόσιο του Νέστορα κ.ά. καθώς και η Κίρκη για τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Επίσης είναι συστατικό των χοών, όπως αφηγείται ο Οδυσσσέας
και έχυνα, γύρω από τα χείλη τους, σπονδές προς όλους τους νεκρούς
πρώτα μέλι με γάλα, κρασί μετά γλυκό, τρίτο νεράκι
και πάνω εκεί πασπάλιζα λευκό κριθάλευρο.
(Οδύσσεια, Λ)
Η Κίρκη συμβουλεύει τον Οδυσσέα να βουλώσει τα αφτιά των συντρόφων του με μελισσοκέρι – τη θαυμάσια αυτή ζωική δρόγη που χρησιμοποιείται στη Φαρμακευτική και στην Κοσμετολογία – για να μη μαγευτούν από το τραγούδι των Σειρήνων. Του λέει να διαλέξει φρέσκια κερήθρα, ώστε το κερί της να είναι εύπλαστο και να παίρνει άνετα το σχήμα του ωτικού πόρου χωρίς να τον ερεθίζει.
Δεν ξέρουμε αν η Κίρκη γνώριζε τον βασιλικό πολτό και τη φυσική γύρη, μελισσοκομικά προϊόντα με αναγνωρισμένη σήμερα μεγάλη θεραπευτική αξία. Ως μάγισσα όμως, σίγουρα θα γνώριζε ότι κάθε φορά που κάποιος διαλέγει από τον πάγκο του φαρμακείου τις ωτασπίδες από κερί, το κάνει για να μπορέσει έτσι να κλειδώσει, έξω από την κάμαρή του, τους τρομερούς θορύβους που τον τυραννάνε καθημερινά στις πόλεις και τον καταδικάζουν σε αϋπνία ή για να απολαύσει ένα μακροβούτι χωρίς να βουλώσουν τα αφτιά του.
Η Κίρκη, η Μεταμόρφωση, το Αντίδοτο
αποκλεισμένοι οι σύντροφοι του Οδυσσέα εκεί θρηνούσαν,
πάνω στην ώρα η Κίρκη τούς ρίχνει πρίνους, βαλανίδια
και καρπούς κρανιάς,
να φάνε όπως τα χαμοκύλιστα γουρούνια.
(Οδύσσεια, Κ)
Ξανά η Κίρκη. Από το κερί της μέλισσας στα γουρούνια. Η Κ ραψωδία της Οδύσσειας προικίστηκε με τη μαγεία που περιβάλλει τα φοβερά παθήματα του Οδυσσέα και των συντρόφων του, τους χοίρους, τα μαγικά ραβδιά, τα μάγια, τα φάρμακα και τα αντιφάρμακα. Όλα αυτά μπλέκονται κάτω από το άγρυπνο μάτι του Ερμή, ευτυχώς!
Ο μύθος γνωστός. Η Κίρκη-θεά, όπως την συστήνει ο Ερμής στον Οδυσσέα, ως φαρμακεύτρια όχι μόνον γνωρίζει φάρμακα καλά και κακά, αλλά και πώς να τα χρησιμοποιεί. Στο σπίτι της άναψε φωτιά και πάνω της τοποθέτησε τα καζάνια με τις φαρμακείες. Παρακολουθεί τους συντρόφους του Οδυσσέα από μακριά, ενώ παρασκευάζει τον κυκεώνα της, όπου ρίχνει βοτάνια φαρμακερά, να τον πιουν αυτοί, να μεταμορφωθούν σε χοίρους και να λησμονήσουν την πατρίδα τους. Το μαγικό ραβδί που κρατάει είναι σύμβολο εξουσίας και παραπέμπει στο χρυσό ραβδί με τα απολλώνεια φίδια του ιαματικού Ασκληπιού.
σαν ήπιανε, μ’ ένα ραβδί τους χτύπησε
και μες στη χοιρομάντρα τους έκλεισε
κι είχαν φωνή και τρίχες και σώμα χοίρων
μα γερός σαν πρώτα ο νους τους ήταν.
(Οδύσσεια, Κ)
Ο Ερμής, με όψη εφήβου, συμβουλεύει τον Οδυσσέα πώς να ματαιώσει τα σχέδια της Κίρκης, η οποία θέλει να μεταμορφώσει και αυτόν. Του δίνει το μώλυ, βότανο με μαύρη ρίζα και άνθος λευκό σαν γάλα, για να μπορέσει να μείνει στο σώμα και την ψυχή αμάγευτος. Είναι το αντιφάρμακο, χάρη στο οποίο οι σύντροφοι θα ξαναγίνουν άνθρωποι, σε πείσμα της Κίρκης.
Πέρα από τον μύθο, υπάρχει η προσπάθεια της επιστημονικής εξήγησης η οποία συνδέεται με τα παραισθησιογόνα φάρμακα και τα αντίδοτα.
Ο κυκεώνας περιέχει:
– τυρί (αμινοξέα τυραμίνη, καζείνη, ζωικό λίπος και καζεϊνικό ασβέστιο)
– κριθάλευρο. Για να χυλώσει ο κυκεώνας, αυτό βράζεται, διαλύεται στο νερό κάθε υδατοδιαλυτή ουσία και από τον αμυλόκοκκο απελευθερώνονται η αμυλόζη και η αμυλοπηκτίνη που μαζί με το
– μέλι κάνουν πυκνόρρευστο τον κυκεώνα και βελτιώνουν τις οργανοληπτικές του ιδιότητες
– κρασί, ως συντηρητικό, με αντιοξειδωτική και αντιμικροβιακή ιδιότητα.
Στον Όμηρο, εκτός από το κριθάρι αναφέρονται το σιτάρι και η σίκαλη. Ως γνωστόν, στους στάχεις των αγρωστωδών, παρατηρούνται το καλοκαίρι και το φθινόπωρο μεγάλα μαύρα σώματα τα οποία από πολύ παλιά ονόμαζαν όλυρα ή βρίζα ή εργότια. Πρόκειται για το σκληρώτιο του παρασιτικού μύκητα Claviceps purpurea το οποίο ονομάζεται ερισυβώδης όλυρα και περιέχει αλκαλοειδή (εργομητρίνη, εργονοβίνη και εργοβασίνη, φάρμακα χρήσιμα στη γυναικολογία), εργοταμίνη (φάρμακο κατά της ημικρανίας) και λυσεργικό οξύ, το διαιθυλαμίδιο του οποίου, γνωστό ως LSD, είναι ψευδαισθησιογόνο, επηρεάζει τη συνείδηση, τη σκέψη, τη βούληση, το συναίσθημα και χρησιμοποιείται στην ψυχιατρική.
Το LSD είναι υδατοδιαλυτό! Σε ελάχιστη δόση προκαλεί παροδική ψύχωση, όμοια με τη σχιζοφρένεια. Διεγείρει κέντρα του Α.Ν.Σ. στον υποθάλαμο. Προκαλεί αγγειοσύσπση, διέγερση των μυών των τριχών, αύξηση της θερμοκρασίας, σιελόρροια, εμετό, ελάττωση της αρτηριακής πίεσης και βραδυκαρδία.
Με βάση τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι το κριθάρι της Κίρκης ήταν μολυσμένο με εργότιο, γι’αυτό και η “μεταμόρφωση” των συντρόφων. Τα φάρμακα που αυτή προσθέτει στον χυλό πιθανόν είναι όπιο, κατασταλτικό του Κ.Ν.Σ.
Ο Όμηρος σπέρνει μήκωνες στην Ιλιάδα για να καρπίσουν στην Οδύσσεια και να δώσουν από τις άγουρες κωδείες το όπιο. Από τα πολλά αλκαλοειδή του οπίου η μορφίνη είναι το ισχυρότερο φυσικό αναλγητικό που προκαλεί ευφορία, νύστα και ύπνο. Η αλκοόλη του οίνου παρατείνει τη δράση της μορφίνης, αλλά ο εγκεφαλος δεν επηρεάζεται οργανικά από αυτήν παρά μόνον λειτουργικά.
Ο Οδυσσέας υπακούει στον Ερμή, πίνει τον μαγεμένο κυκεώνα αφού όμως έχει ρίξει μέσα το μώλυ, δρόγη η οποία σύμφωνα με τις περιγραφές του ποιητή ανήκει στο φυτό Μανδραγόρα ή Hyoscyamus niger, οικ. Solanaceae. Ο υο-σκύαμος ετυμολογείται από το υς=χοίρος + κύαμος=κουκί και περιέχει ουσίες οι οποίες ανταγωνίζονται την ακετυλοχολίνη, ουσία του παρασυμπαθητικού συστήματος και κατ’ επέκταση το LSD. Ο Οδυσσέας δηλαδή πετυχαίνει με το μώλυ έναν επιθυμητό ανταγωνισμό, γλυτώνει από τα μάγια της Κίρκης και την αναγκάζει να δώσει το αντίδοτο και στους συντρόφους του.
Για όλα υπάρχει γιατρειά, που θα ‘λεγε και ο ήρωας. Αρκεί να ξέρεις την κατάλληλη στιγμή. Μάστορας σ’αυτό ο Οδυσσέας, με τη βοήθεια του Θεού – cum Dei συνταγογραφούν ακόμη οι γιατροί – ξεγελά την μάγισσα.
Πρακτικά ίσως να μην έχει σημασία αν πρόκειται για LSD, μορφίνη ή ατροπίνη.
Η αναζήτηση της αλήθειας, που είναι μία αλλά έχει πολλά πρόσωπα, είναι αυτή που εμψυχώνει μια προσπάθεια και κάνει ένα κείμενο να σκαλώνει κάπου, ψηλά ή χαμηλά στον νου ή στην ψυχή μας και να μας κάνει συντροφιά…
Ελένη
Με έμμεσες και άμεσες αναφορές ο Όμηρος παρουσιάζει την Ελένη φαρμακογνώστρια και φαρμακοτέχνισσα, η οποία κατέχει και παρασκευάζει φάρμακα μητιόεντα (έξυπνα).
Μήτις είναι η ευφυία, που θα ονομαστεί αργότερα σοφία, φρόνηση, σύνεση και γνώμη και κατά τον Αριστοτέλη συνδέεται με το μέτρο και τον υπολογισμό.
Δεν υπήρξε και δεν θα υπάρξει φάρμακο οποιασδήποτε Φαρμακοποίας στο οποίο δεν θα είναι αλληλένδετες οι έννοιες του μέτρου και του υπολογισμού, μ’ άλλα λόγια η δοσολογία και η δοσιμετρία παίζουν πρωταρχικό ρόλο.
Η Ελένη είναι προικισμένη από τον πατέρα της Δία με το χάρισμα της φιλομάθειας και έχει εκπαδευτεί στη χρήση των φαρμάκων δίπλα στην Πολύδαμνα, γυναίκα του βασιλιά της Αιγύπτου. Γι’αυτό ρίχνει μυστικά στα ποτήρια με το κρασί, του Μενέλαου και του Τηλέμαχου, που θρηνεί για τον πατέρα του, ένα φάρμακο, το νηπενθές, κατάλληλο να σβύνει τις πίκρες και γιατρεύει τους πόνους. (Οδύσσεια, Δ)
Ποιο είναι το φάρμακο αυτό μόνο να εικάσουμε μπορούμε. Στη Φυτολογία υπάρχει φυτό της Μεσογείου με το λαiκό όνομα νηπενθές και ίσως να πρόκειται για το όπιο, ουσία ναρκωτική, που κάνει το άτομο απαθές απέναντι στον ψυχοσωματικό πόνο. Πρόκειται για υγρή φαρμακομορφή, ίσως βάμμα, το οποίο εύκολα διαλύεται στο κρασί χωρίς να γίνεται αντιληπτό.
Κατά δήλωσή της, συναντιέται με τον Οδυσσέα, ήρωα προικισμένο εξίσου με αυτήν με το χάρισμα της μήτιος, της ευφυίας.
Κάποια στιγμή, προς το τέλος του έπους ο Οδυσσέας λέει:
ένεκα ριγεδανής Ελένης Τρωσίν πολεμίζω,
δηλαδή πολεμώ με τους Τρώες εξαιτίας της φρικτής (ριγεδανής) Ελένης.
(Ιλιάδα, Τ)
Ρίγος, ριγώ, ριγεδανή συνδέονται με την Ελένη και η ρίζα ριγ- παραπέμπει, με λίγη φαντασία στο γένος των φαρμακευτικών φυτών Origanum με διάφορα είδη, dictamus, majorana, vulgare, με θεραπευτικές ιδιότητες (σπασμολυτική τονωτική, αντιφλεγμονώδη).
Τα αθώα εκ πρώτης όψεως αυτά φυτά, κοινά της ελληνικής υπαίθρου, διεγείρουν τη μήτρα και προκαλούν συσπάσεις, όταν ληφθούν εσωτερικά σε μεγάλες δόσεις. Έχουμε λοιπόν το Origanum-Ρίγανη-ριγεδανή να συνδέεται με τη διακοπή της κύησης και με την Ελένη, υπεύθυνη για την απώλεια της ζωής πολλών ανθρώπων κατά τον Τρωικό πόλεμο.
Η αναφορά της Ρίγανης παραπέμπει σε άλλες δύο περιπτώσεις. Η μία έχει να κάνει με την αντισύλληψη ή έλεγχο της γονιμότητας όταν είναι επιθυμητές οι συσπάσεις της μήτρας, κάτι σαν το ‘χάπι της επόμενης μέρας’. Η άλλη έχει να κάνει με τη λαiκή θεραπευτική, έργο του ιερατείου κατά την αρχαιότητα, στο οποίο ανήκαν και οι ποιητές, ίσως και ο Όμηρος.
Λωτοφάγοι
Ο Όμηρος, στην Ι ραψωδία της Οδύσσειας, αναφέρει τον καρπό ενός δέντρου σύμβολο του ναρκωμένου νου, της λησμονιάς και του λήθαργου. Πρόκειται για τον λωτό, ζουμερό και γλυκό καρπό, που τρώνε οι σύντροφοι του Οδυσσέα στη χώρα των ειρηνικών λωτοφάγων και ξεχνούν την επιστροφή στην πατρίδα. Η λέξη λωτός συναντάται και στην Ιλιάδα. Αυτός ο λωτός και στα δύο έπη δεν έχει τίποτε κοινό με τον λωτό-καρπό. Πρόκειται για τα φυτά Melilotus officinalis και Melilotus alba, το γνωστό τριφύλλι, συνηθισμένη ζωοτροφή αλλά και πηγή του αντιπηκτικού κουμαρίνη.
Όταν ο Οδυσσέας συναντά τον Αλκίνοο, καθώς αφηγείται τις ταλαιπωρίες του δίνει την ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι οι Λωτοφάγοι τρώνε άνθη:
Μέρες εννιά παράδερνα μ’ανάποδους ανέμους στο ψαροθρόφο πέλαγο.
Τη δέκατη πια μέρα στους Λωτοφάγους πήγαμε, που ‘χουν τροφή λουλούδια.
(Οδύσσεια, Ι)
Στη συλλογική συνείδηση ο λωτός φέρνει τη λησμονιά, εξασθενεί τη μνήμη, αμβλύνει τις αισθήσεις. Τόσο ο Σεφέρης όσο και ο Ελύτης αλλά και ο Tennyson τον αναφέρουν στα ποιήματά τους με αυτές τις ιδιότητες.
Τι συμβαίνει στ’ αλήθεια; Οι Λωτοφάγοι τρώνε άνθη λωτού ενώ φιλεύουν με τον μελωμένο καρπό τους ξένους. Πρόκειται για δύο διαφορετικά είδη, το ένα νούφαρο υδρόβιο και είναι η Νymphea caerulea, της οποίας τα άνθη περιέχουν απομορφίνη, ουσία με ψυχοτρόπους ιδιότητες. Το άλλο είδος είναι δέντρο που ανήκει στο γένος Diospyrus, με πιο γνωστό το D.lotus, έχει γλυκό καρπό χωρίς νευροτρόπο ή ψυχοτρόπο δράση. Αυτός ο καρπός πρέπει να ήταν το δόλωμα για να πειστούν οι σύντροφοι να δοκιμάσουν και άνθη του λωτού-νούφαρου, δεδομένου ότι η περιεχόμενη στον γλυκό λωτό φρουκτόζη θα επικάλυπτε την πικρή γεύση της απομορφίνης. Είναι δε η απομορφίνη παράγωγο της μορφίνης, η οποία πρώτα διεγείρει και μετά παραλύει το Κ.Ν.Σ.
Είναι λογικό να αγωνιά ο Οδυσσέας και να θέλει να αποτρέψει τους συντρόφους από τη βρώση των ανθέων του λωτου, συνοδευόμενη από τη μελένια γλύκα των καρπών, επειδή ξέρει πως ‘όποιος λησμονεί δεν θυμάται πια’ και τότε πώς θα γυρίσουν στην Ιθάκη;
Κάποιοι θα κατηγορήσουν τη χημεία για απομυθοποίηση κάθε φορά που μπερδεύεται στα μονοπάτια της ποίησης. Κάποιοι, ψηλαφώντας την αλήθεια, βλέπουν να ανοίγονται νέοι αισθητηριακοί και πνευματικοί δρόμοι. Διαλέγουμε και παίρνουμε. Ο Όμηρος τους ικανοποιεί όλους.
Θεόδωρος Μεσσήνης
Φαρμακοποιός
Παρακαλώ κλείστε τα μάτια σας κι ας ταξιδεύσουμε μαζί πάνω σε μια τριήρη. Ο ρυθμικός παφλασμός των κουπιών πάνω στην θάλασσα, φθάνει στ’ αυτιά μας μαζί με τις ομιλίες των ταξιδιωτών. Ο διάλογος είναι υποθετικός…
-Ε! Μένιππε τι πολύτιμο κουβαλάς στο σακίδιο σου και δεν το αποχωρίζεσαι ποτέ;
-Την τελευταία τραγωδία του Ευριπίδη Αρίστιππε. Περιμένουν πως και πως στις Συρακούσες να παιχτεί!
-Α! φίλε μου τότε κράτα τη γερά γιατί είναι ότι πολυτιμότερο κουβαλάει ετούτο το σκαρί…
-Ε! όχι και ότι πολυτιμότερο, έχω ακόμη την Οδύσσεια του πατέρα μας του Ομήρου, παραγγελία του άρχοντα Διονύσιου.
-Ω! μα τους θεούς τούτο κι αν είναι πολύτιμο! Διάβασε μας ένα κομμάτι, αν θες, απ’ τα ταξίδια του μεγάλου Έλληνα, έτσι για να αγαλλιάσει η ψυχή μας…
Είναι οι προπομποί του δικού μας ταξιδιού στην GRECIA SALENTINA. Είναι οι ίδιοι άνθρωποι που βρίσκονται τώρα ανάμεσα μας. Ας υποκλιθούμε στο μεγαλείο της ύπαρξης τους και ας δεχθούμε με σεβασμό την κοινή μας καταγωγή.
Θα ξεκινήσω από κάτι παραδεκτό. Η μυθολογία κάθε λαού είναι η ανεξίτηλη σφραγίδα της ψυχής του.
Η ελληνική μυθολογία είναι ο μέγας ψυχονοητικός μας καθρέφτης, μέσα στον οποίο διαβλέποντες, εμφανίζονται τα πιθανά μας όρια και επομένως οι δυνατότητές μας να δρούμε και να εκδηλώνουμε τις ιδιότητες μας.
Η εσωτερική και άκρως διεισδυτική φύση του Έλληνα, δεν αποδέχεται την πειθαρχία και την υποτέλεια, άνευ λογικής εξήγησης, σύμφωνης με τις αρχές του γένους. Το αρχέγονο της μυθολογίας του, τον βοήθα στην διαμόρφωση της διανοίας του, καθορίζοντας τους άξονες δράσης του ανά τους αιώνες.
Εκ προοιμίου λοιπόν, έχει τα ιδανικά του αρχέτυπα αποτυπωμένα στα γονίδια του.
Επικαλείται δε συνεχώς την θεά Μνημοσύνη – μνήμη, αδελφή και σύζυγο του Δια – Νου μητέρα των μουσών, για να ενεργήσει. Τι ιδιοφυέστερο στην παγκόσμια ιστορία!
Η Μνημοσύνη να γεννά την τέχνη και την επιστήμη. Περιλάλητες κόρες της είναι η Ευτέρπη – μουσική, Κλειώ – Ιστορία, Μελπομένη – Τραγωδία, Ουρανία – Αστρονομία!
Υπάρχει μεγαλύτερο φως για την εξέλιξη του ανθρωπίνου νου από αυτή την διαδραση;
Μπορεί κανείς να αφαιρέσει την άξια της μνήμης από τον Ελληνικό πολιτισμό όσο και αν σήμερα προσπαθεί; Κατηγορηματικά ΟΧΙ. Σίγουρα κάποιοι θέλουν να αναδιατάξουν τις αρχές της ιστορίας, να την παραποιήσουν, να επιβάλλουν ψεύδη και εμπόδια.
Εμείς όμως θα είμαστε εδώ, έχοντας για πάντα χαράξει στο μυαλό μας ότι συνεχίζουμε το έργο, του Εμπεδοκλή απ’ τον Ακράγαντα, του Στησιχόρου από την Ιμέρα, του Γοργία από τους Λεοντίνους. Κανείς δεν μπορεί να αλλάξει το θεώρημα της άνωσης, του Αρχιμήδη από τις Συρακούσες.
Ταχθήκαμε να ζούμε σε ένα χώρο που καθορίστηκε από το φως και την διαφάνεια και μόνο έτσι μπορούμε να ζήσουμε. «Έλληνες εσμέν ταύτη την γή κατοικούντες ουχί εκβαλόμενοι» δηλαδή από πάντα είμαστε εδώ κατά τον ρήτορα Ισοκράτη.
Το μεγάλο όμως κλειδί που ερμηνεύει και αποδεικνύει την αδιάλειπτη ύπαρξη μας από τη εποχή του κατακλυσμού του Ωγύγου έως τώρα, είναι η κοινή μας γλώσσα.
Ο Γιώργος Σεφέρης ένα από τα δυο Ελληνικά Νόμπελ λογοτεχνίας, στο δεύτερο μισό του Εικοστού αιώνα, δηλώνει απερίφραστα στο λόγο του, κατά την απονομή ενώπιον της Σουηδικής Ακαδημίας:
«η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε πότε να μιλιέται. Δέχτηκε επιδράσεις όπως καθετί το ζωντανό αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα». Και συνεχίζει ο Οδυσσέας Ελύτης λίγα χρόνια μετά στην αντίστοιχη τελετή:
«…προσκτάται η γλώσσα στο βάθος των αιώνων ένα ορισμένο ήθος. Και το ήθος αυτό γεννά υποχρεώσεις. Χωρίς να λησμονεί κανείς ότι στο μάκρος εικοσιπέντε και πλέον αιώνων, δεν υπήρξε ούτε ένας επαναλαμβάνω ούτε ένας, που να μην γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα. Η παράλογη αυτή φαινομενικά διάσταση, αντιστοιχεί στην υλικό-πνευματική οντότητα της χώρας μου. Που είναι μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου. Και το λέω αυτό για να δείξω τη σημασία να χρησιμοποιεί ένας ποιητής τις ίδιες λέξεις που χρησιμοποιούσαν μια Σαπφώ και ένας Πίνδαρος. Να τι είναι το μεγάλο βάρος της παράδοσης που το όργανο αυτό σηκώνει».
Συνεχίζω…
Η Ελληνική γλώσσα, λοιπόν είναι ο φορέας της υπόστασης μας, ο κοινός τόπος που συνδεόμαστε με το παρελθόν. Μέσω αυτής, παραδώσαμε τη σκέψη μας στην ανθρωπότητα, ως δείγμα τέλειας έκφρασης του συνειδητού κόσμου, της λογικής και των προθέσεων της ψυχής. Με αυτήν αποδείξαμε την άξια της μοναδικότητας της ανθρώπινης φύσης.
Είναι η αφετηρία κάθε πράξης και η διαχρονική εγγύηση των απαράμιλλων έργων μας, ανά τους αιώνες. Θεωρείται δε, σε τέτοιο βαθμό τέλεια που μπορεί με δεκάδες διαφορετικούς τρόπους να εκφράσει το δυσκολότερο κομμάτι της φύσης του ανθρώπου, το συναίσθημα, φθάνοντας κατά το Νίτσε σε μεταφυσικά όρια.
Και κανείς μα κανείς όσο και αν προβάλλει την επιστημοσύνη του, δεν μπορεί να παραγράψει τις συνεχείς ανακαλύψεις, για το ατελείωτο χρονικά βάθος της εκφοράς της, που κάθε φορά μετατοπίζεται όλο και πιο πίσω στις αρχές της ιστορίας. Αυτή τη γλώσσα καλούμαστε να προασπίσουμε. Και εσείς φίλοι μου ΕΔΩ, σ’ αυτό τον τόπο φυλάγετε τις Θερμοπύλες που σας αναλογούν και είμαστε ευγνώμονες γι αυτό.
Είναι γνωστή σε όλους η άξια του Ελληνικού πολιτισμού. Μέσα από την απέραντη θάλασσα των γνώσεων που μας προσέφεραν οι προγονοί μας, σταχυολογώ δυο τρεις ρήσεις, που κατέστησαν τη σκέψη τους διαχρονική και παγκόσμια.
Θα προσπαθήσω πολύ σύντομα να αποδείξω το ΓΙΑΤΙ, ο ελληνικός πολιτισμός. ΓΙΑΤΙ, οι έλληνες.
Πυθαγόρας, Μεταπόντιο Νοτίου Ιταλίας γύρω στο 510 π.χ.
«Πη παρέβην; τι δ’ ερεξα; Τι μοι δέον ουκ ετελεσθη;»
Τι παρέβην; Τι έπραξα; Τι έπρεπε να πράξω και δεν το έπραξα;
Φίλοι μου, τρία ερωτήματα κάθε βράδυ για τον άνθρωπο απανταχού της γης, από τους ορφικούς ύμνους έως τον μέγα μαθηματικό, συμπυκνώνουν την σοφία του ατομικού αυτοελέγχου, που κατά τον Πλάτωνα στο «Σοφιστή» είναι ο σπουδαιότερος καθαρμός νου και ψυχής.
Αναλογιστείτε τις τρείς αντίστοιχες απαντήσεις, βάσει της εξαίσιας ελληνικής ηθικής και αντιληφθείτε τη συγκλονιστική καθοδήγηση που έχουμε στον μακρύ δρόμο της αυτογνωσίας. Μέσα από αυτές 2500 χιλιάδες χρόνια τώρα, απορρέει η διαδικασία από το Εγώ της ατομικής ευθύνης στο Εμείς της κοινωνίας.
Η εφαρμογή των κατά Πυθαγόρα λόγων, θα οδηγούσε σήμερα, ΤΩΡΑ, σε ενέργειες που θα τελειοποιούσαν τον τρόπο της ζωής μας, και θα έθεταν άμεσα τέλος σε πολέμους και οικονομικές καταστροφές.
Αυτές τις απαντήσεις, από το Ομηρικό αριστοκρατικό ιδανικό, πρός το δημοκρατικό δικαίωμα του πολίτη, έως την ύστερη αρχαιότητα, κληροδοτήσαμε μέσω του βασιλείου του Ελληνικού πνεύματος, στον χριστιανισμό.
Το νήμα μας συνεχίζει ο έξοχος Αβδηρίτης Πρωταγόρας.
«Πάντων χρημάτων μέτρον εστί άνθρωπος των μεν όντων ως έστιν των δε ουκ όντων ως ουκ εστίν» ισχυρίζεται στο περίφημο έργο του «ΑΛΗΘΕΙΑ ή ΚΑΤΑΒΑΛΛΟΝΤΕΣ ΛΟΓΟΙ». Όλα καθορίζονται από τον άνθρωπο. Πραγματική υπόσταση έχουν όσα βλέπει και όσα πιάνει.
Και συνεχίζει «περί μεν θεών ουκ έχω ειδεναι, ουθ’ ως εισίν, ουθ’ ως ουκ εισίν, ουθ οποίοι τινές ιδέαν, πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδεναι ή τα αδηλότης και βραχύς ών ο βίος του ανθρώπου». Δηλαδή επέμβαση των θεών αποκλείεται αφού η ίδια τους η ύπαρξη είναι προβληματική. Πότε δεν φανερώθηκαν σε κανένα και η σύντομη ζωή μας δεν επιτρέπει να το εξακριβώσουμε. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν.
Είναι η επιτομή των Αξιών της δημοκρατίας και των ατομικών δικαιωμάτων όπως αυτά παρεδόθησαν μέσα από τις εκκλησίες του δήμου και κακώς σήμερα διαστρεβλώθηκαν. Νομιμοποιεί την άσκηση της πολίτικης από κάθε μέλος της κοινότητος.
Η ανθρωποκεντρική του ιδεολογία, εξυψώνει εις τον υπέρτατο βαθμό το άτομο και καταφέρνει καίριο πλήγμα στην ολιγαρχία, αφαιρώντας της το δικαίωμα στον εξευτελιστικό διαχωρισμό δούλων και κυρίων…
Ο έλληνας μ’ αυτόν τον τρόπο ενεργεί. Όχι από τον φόβο των θεών αλλά από εσωτερική ανάγκη να είναι ηθικός. Γνωρίζει πολύ καλά πως τα κοινωνικά αισθήματα χωρίς «αιδώ και Δική» δεν επιτρέπουν να υπάρχει ούτε άτομο ούτε κράτος. Είναι αποκλειστικός υπεύθυνος της διαμόρφωσης της ζωής του και της κοινωνίας με την συμμετοχή του σε αυτή, στηριζόμενος στην ανάγκη ηθικής συμβίωσης.
Ελάτε σήμερα κύριες και κύριοι, φίλοι μου, να αμφισβητήσετε την άξια αυτών των λόγων.
Βιώνουμε ένα παγκόσμιο αντιανθρωπιστικο μόρφωμα που εξυψώνει το χρήμα, υποδουλώνει λαούς, καθυποτάσσει συνειδήσεις. Εξισώνει την ανθρώπινη φύση με την ύλη, καθιερώνοντας τον νέο hommo economicus. Χρόνο με το χρόνο τον τελευταίο αιώνα, ο κόσμος γίνεται πιο ακατάληπτος, τα ακατάστατα στοιχεία, πιο δυνατά. Ο Θεός θάμπωσε, τίποτε δεν μετριέται με την ψυχή.
Σας ζητώ να διαλογιστούμε ως Έλληνες, πράττοντας το καθήκον μας απέναντι σ’ αυτή την παραδοξότητα, προασπιζομενοι την υπόσταση μας και καταδεικνύοντας ότι οι άνθρωποι, είναι τα ανώτερα και πολυτιμότερα όντα του πλανήτη γη.
Έργα των Ελλήνων παγκόσμια παρακαταθήκη, κατά την διάρκεια της ιστορίας του ανθρώπου.
Ο Ερμής του Πραξιτέλη, ο Παρθενώνας, η μάχη του Μαραθώνα, ο Μέγας Αλέξανδρος, Η φυσική του Αρχιμήδη, η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, ο Γεώργιος Γεμιστός η Πλήθων, ο Βυζαντινός διαφωτισμός, ο αναγεννησιακός διαφωτισμός, οι λόγοι του Μακρυγιάννη, ο Σικελιανός, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Θεοδωράκης, οι τρεις Χιλιάδες εν ενεργεία καθηγητές ΣΗΜΕΡΑ, σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου.
Τέλος εμείς οι μικροί οι άγνωστοι, είμαστε όλοι εδώ για να δηλώσουμε ότι μεταφέραμε και θα μεταφέρουμε αναπαράγοντας, αυτό το διανοητικό φως, που απλόχερα μας δωρίστηκε.
Ίσως τούτη την ώρα αισθανόμαστε ότι είμαστε μια αντίφαση. Αυτό το μικρό ακρωτήρι της Μεσογείου η πατρίδα μας με τον κάθετο ήλιο του Δηλίου Απόλλωνα πάνω του, ταξίδεψε και ταξιδεύει το μυαλό και την απαράμιλλη τέχνη του, σε όλες τις ανθρώπινες εκφάνσεις στα πέρατα του κόσμου. Και όμως λοιδορείται, κατηγορείται, διαπομπεύεται, σαν να μην είναι ικανό να μοιράζει ξανά και ξανά ότι είναι πολυτιμότερο. Σκέψη, συναίσθημα, έργο.
Ο ψυχικός κόσμος του Έλληνα, είναι σήμερα περισσότερο από πότε κατακερματισμένος, παρασυρμένος από τις εφήμερες απολαύσεις και τον μιμητισμό, μονίμως αρνούμενος τα τελευταία χρόνια την προμετωπίδα των Δελφών «μηδέν Άγαν» δηλαδή μην υπερβάλεις και «παν μετρον άριστον».
Η σημερινή λογική, μπορεί να συντηρεί την σύγχρονη τραγωδία, αλλά επ’ ουδενί μπορεί να αντικαταστήσει τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.
Δεν επικαλούμαστε τον πολιτισμό μας ως άλλοθι για τα λάθη μας, αλλά ως απαίτηση σεβασμού και αναμονής για την νέα μας πορεία.
Διαθέτουμε την εμπειρία του Ελληνικού ήθους, την ευστροφία του πνεύματος, την περιέργεια της γνώσης, την ανάγκη του Καβαφικού ταξιδιού.
«Παιδεία είναι η μόρφωση του Έλληνος Ανθρώπου. Η ιστορία αυτού που ονομάζουμε πολιτισμός, δεν αρχίζει πριν τους Έλληνες» κατά τον Βέρνερ Γαιγκερ στο τρίτομο έργο του «παιδεία».
Εμείς τα μέλη της Φ.Ε.Ε. συνυπογράφουμε αυτή την πεποίθηση διαθέτοντας τα ψυχικά αποθέματα, να ανα-λάβουμε το μερίδιο της προσπάθειας που μας αναλογεί. Θα αναζητούμε μέσα από το έργο μας, την εξύψωση της Ελληνικής παιδείας και γλώσσας ως υπέρτατων όπλων για την κοινή μας επιβίωση, αλλά και την διατήρηση του πανανθρώπινου πολιτισμού. Όλοι μαζί ας επιδιώξουμε την ισχύ της ρήσης του μεγάλου Αλεξανδρινού. Έλληνας είναι ιδιοτης-αξία, ικανή να επαναφέρει τις πανανθρώπινες αρχές στο σωστό τους δρόμο.
Α. Κανιούρας
Φαρμακοποιός
Μια φορά κι ένα καιρό στην εποχή του Χαλκού στην Απουλία της Μ. Ελλάδας.
«Παραδείσιο έλεος για τους ξένους» και «φιλόξενο μέρος» αποκαλεί ο φιλόσοφος Εμπεδοκλής όχι μόνο τον Ακράγαντα, από όπου κατάγονταν, αλλά κι όλη την κάτω Ιταλία. Η «Φιλοξενία» είναι μια λέξη παγκόσμιας φθογγικής εμβέλειας την οποία δημιούργησε ένας λαός που μόνο αυτός γνώριζε την έννοια και την θεμελιώδη αξία της.
Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, βρισκόμαστε εδώ όπου κάποτε ήκμασε η Μεγάλη Ελλάδα.» Ένα ταξίδι τόσο κοντινό στο σήμερα και «συνάμα», ένα ταξίδι τόσο μακρινό στο χρόνο». Για να φτάσει κανείς στο τώρα οφείλει πρώτα να ανατρέξει αρκετά πίσω στο χρόνο και να κατανοήσει το «πέρασμα». Δηλαδή εκεί ακριβώς όπου τα ανασκαφικά ευρήματα δένουν το μύθο με την ιστορία και που οι κάτοικοι της άφησαν την γνώση πάνω στα σημάδια του χρόνου. Δρασκέλισμα λαών ετούτο το κομμάτι της γης, όπου άλλος λίγο, άλλος πολύ, το στόλισε με την παρουσία του και το σημάδεψε με τη δικιά του ιστορία. Η «εξακτίνωση» του Κρητικού πολιτισμού ήταν ο τροφοδότης όλων των πολιτισμών της μεσογείου, μηδέ εξαιρουμένου κι εκείνου της Αιγύπτου. Εδώ θέλω να σταθώ σε στοιχεία βασισμένα στο μύθο. Ο μύθος βέβαια μπορεί να εκπορεύεται από χρόνους μακρινούς κι αμφίβολους, ωστόσο η ερμηνεία κι ο σκοπός του ουδέποτε αμφισβητείται. Σύμφωνα με το μύθο λοιπόν η πρώτη εποίκηση της περιοχής γίνεται από τους Κρήτες. Ο Δαίδαλος ιδρύει την πόλη των Καμικών (σημερινό Κάμικο κοντά στον Ακράγαντα) και την παραδίνει στο βασιλιά των Σικανών, Κώκαλο. Ξωπίσω του φτάνει ο Μίνωας για να τον εκδικηθεί, επειδή ο Δαίδαλος βοήθησε την γυναίκα του να συνευρεθεί με τον ταύρο από όπου γεννήθηκε ο Μινώταυρος. Ο Στράβων μας λέει ότι ο Μίνωας δολοφονήθηκε στο μπάνιο του από τον Κώκαλο. Μεγάλο κύμα εποίκων από τον Ελλαδικό σημερινό χώρο έχουμε και την περίοδο μετά τον Τρωικό πόλεμο. Δυο στρατηγοί, Αρκάδες στην καταγωγή, χάνουν το πόλεμο μετά από εξέγερση στη πατρίδα τους πριν τον Τρωικό πόλεμο. Ο ένας εξ αυτών, ο Δάρδανος, καταφεύγει στα σημερινά Σκόπια (Δαρδανία). Στη συνέχεια περνά στην Μ. Ασία μέσω του στενού που πήρε το όνομά του (τα Δαρδανιέλια) και ιδρύεται η Τροία. Ο άλλος στρατηγός βρίσκει φιλοξενία, σε προϋπάρχουσα Ελληνική περιοχή, στη Ρώμη. Οι ηττημένοι Τρώες μετά την πτώση της πόλης τους, μας λέει ο μύθος και οι ποιητές (βλ. Βιργίλιο στην Αινιάδα κ.λ.π), φυγόδικοι στην Αρκαδία, καταφεύγουν στην συγγενική τους πόλη Ρώμη, όπου και γίνονται δεκτοί. Την ίδια περίοδο μια άλλη πόλη, η Πετηλία μητρόπολη των Λευκανών, ιδρύεται από τον Φιλοκτήτη. Το Μεγαπόντιο από τον Νέστορα. Ο Οδυσσέας ιδρύει το ναό της Αθηνάς στο ακρωτήριο Σειρηνουσών (σημερινό Σύρρετο). Το μεγαλύτερο όμως δράμα παίχτηκε με τον Ιδομενέα. Επιστρέφοντας στην Κρήτη από την Τροία, μεγάλη θαλασσοταραχή τον παρέσερνε μακριά από το νησί. Εκείνος ζήτησε την εύνοια των θεών με αντάλλαγμα να θυσιάσει τον πρώτο άνθρωπο που θα συναντούσε σαν πάταγε το πόδι του στο νησί. Τότε οι άνεμοι κόπασαν, ο στόλος βρήκε λιμάνι κι ο πρώτος που συνάντησε ήταν ο γιος του που έτρεξε στο καράβι να τον υποδεχθεί. Ο Ιδομενέας τήρησε την υπόσχεση στους θεούς. Σημειώνω ότι ο ίδιος δεν γνώριζε την μορφή του γιού του αφού είχε είκοσι χρόνια να τον δει. Ο πόνος για το χαμό του γιού του, τον φέρνει στην Σαλεντίνα να ιδρύει πόλη κοντά στο σκόπελο Ιαπυγία, «τους δε Σαλεντίνους Κρητών αποίκων φασίν» μας πληροφορεί επί λέξη ο Στράβωνας. Και δεν ήρθε τυχαία σε τούτα τα μέρη ο Ιδομενέας αλλά τα επέλεξε επειδή του ήταν γνωστά. Εδώ, υπήρχε η πόλη Σατύριο, που είχαν ιδρύσει οι πρόγονοί του Μινωίτες και έφερε το όνομα της Σατυρίας, κόρης του Μίνωα. Επίσης ο Ιάπεξ, γιος του Δαίδαλου συναντάται μαζί του στη Σικελία και έρχονται στην Ιαπυγία Άκρα, εκεί που είναι σήμερα η «Santa Maria di Leuka (Λεύκα)» και ιδρύουν το Βρηνδίσιο (Πρίντεζι). (Κατά άλλη παράδοση το Βρινδήσιο ίδρυσε ο Θησέας που κι ο ίδιος είχε σχέση με την Κρήτη). «Ο πληθυσμός της Απουλίας είναι μικτός. Μαζί με τους αυτόχθονες Αύσονες έρχονται οι Ιλλυριοί και οι Κρήτες. Στην εποχή του χαλκού οι κάτοικοί της Απουλίας έρχονται σε επαφή με τον πολιτισμό των Απεννίνων και αποκτούν, κατά τον Σ. Καργάκο, νέες αρχιτεκτονικές εμπειρίες όπως π.χ. τα μεγαλιθικά μνημεία (ντολμέν, μενχίρ) κυρίως κοντά στη πόλη Μάλιες». Οι Ιάπυγες μιλούσαν την δικιά τους γλώσσα μέχρι το 50 π.Χ. Εκτός από τον ιστορικό Πολύβιο την παρουσία των Κρητών στην περιοχή μας την επιβεβαιώνει και η αρχαιολογική σκαπάνη της περιοχής. Μία άλλη μορφή της ίδιας περίπου περιόδου είναι κι ο Τηλέγονος. Ο Τηλέγονος που ήταν γιος του Οδυσσέα και της Κίρκης, μόλις ενηλικιώνεται στέλνεται από τη μητέρα του προς αναζήτηση του πατέρα του. Από το μαντείο όμως, που ζήτησε την βοήθειά του, έλαβε χρησμό να ιδρύσει πρώτα πόλη εκεί όπου θα έβρισκε στεφανωμένους γεωργούς να χορεύουν. Έτσι έκτισε πόλη που ονομάστηκε Πράνεστον ή Πρίνεστον επειδή τα στεφάνια των γεωργών ήταν φτιαγμένα από κλαδιά πρίνου. Αργότερα στην αναζήτηση του Οδυσσέα ναυαγεί έξω από την Ιθάκη. Γυμνός, ξένος κι αγνώριστος κρύβεται στα δάση και κλέβει ζώα για να ζήσει. Ο Οδυσσέας με τον Τηλέμαχο βγήκαν να αντιμετωπίσουν τον ληστή. Εκείνος όμως με φαρμακερό δόρυ της Κίρκης φονεύει τον Οδυσσέα. Όταν ο Τηλέγονος έφερε το πτώμα του στην Κίρκη εκείνη τον αναγνωρίζει και τον ανασταίνει (έχουμε την πρώτη καταγραφή ανάστασης ανθρώπου στην ανθρωπότητα). Στη συνέχεια ο Τηλέγονος νυμφεύεται την χήρα Πηνελόπη και γεννιέται ο Ιταλός. Όταν αργότερα ο Τηλέγονος μαθαίνει για την συγγένεια του μαζί της, αισθάνεται άβολα κι έτσι φεύγει με το γιο του από την Ιθάκη και ιδρύει το Τούσκολον. Ο Ιταλός βασίλευσε στην Οινοτρία (η χώρα του οίνου) και από αυτόν οφείλει το όνομα της η σημερινή Ιταλία. Στην Ιταλία γεννά κόρη, τη Ρώμη με την Λευκαρία και γιο, το Ρώμο με την Ηλέκτρα. Ο άλλος γιος του Οδυσσέα ο Τηλέμαχος νυμφεύεται την κόρη της Κίρκης, Κασιφόνη και αποκτά μαζί της ένα γιο, το Λατίνο και μια κόρη, που ονόμασε επίσης Ρώμη κι ερχόμενος στην Ιταλία ιδρύουν το Κλούσιον πόλη της Ετρουρίας. Έτσι όταν ομιλούμε για αποικισμό της Κάτω Ιταλίας από τους Έλληνες στους κατοπινούς χρόνους, κατά την άποψή μου, το θεωρώ λάθος. Οι Έλληνες, όπως και στα παράλια της Μ. Ασίας, ήρθαν σε γνώριμα συγγενικά τους μέρη και διατήρησαν την ταυτότητά τους παρά τις μεγάλες προσπάθειες αφομοίωσης τους στους κατοπινούς χρόνους από τους Ρωμαίους. Ο πληθυσμός που συρρικνώθηκε αρκετά στο πέρασμα των αιώνων ενισχύθηκε αργότερα με καινούριους πληθυσμούς με τελευταία προσπάθεια εκείνη κατά την βυζαντινή περίοδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εναλλαγών κατοίκισης είναι η Καλλίπολη. Η πόλη που ιδρύθηκε στην αρχαιότητα από Έλληνες, κατακτάται από τους Ρωμαίους και παίρνει Ρωμαϊκό χαρακτήρα. Στη συνέχεια ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος ο Α΄ την μετατρέπει ξανά σε Ελληνική με την μεταφορά Ποντίων από Εύξεινο Πόντο. Το μεγαλύτερο όμως χτύπημα ο εδώ ελληνισμός το δέχεται από το θρησκευτικό φανατισμό των Γερμανικών Παπικών θρόνων παλαιότερα και από το φασιστικό εθνικισμό του Μουσολίνι στην νεότερη ιστορία.
Από την εποχή που ήμουν φοιτητής, στην φιλόξενη τούτη χώρα, άκουγα πως το γλωσσικό τούτο απομεινάρι ελληνισμού έχει τις ρίζες του στο βυζάντιο. Τούτο όμως θεωρώ πως είναι ένα ακόμα μεγάλο λάθος για τον εξής λόγο. Αν εξετάσει και συγκρίνει κάποιος την γλώσσα των «γκρικάνων» με εκείνη των «Τσακώνων» που ακόμα ομιλιέται, έστω και ελάχιστα, στην Αρκαδία της Πελοποννήσου κι ο πιο τυφλός θα διαπιστώσει την ομοιότητά της και καμία σχέση έχει με την βυζαντινή ενιαίοποιημένη ομοιογενή γλώσσα του Ελλαδικού χώρου. Σημειώνω ότι η Τσακώνικη γλώσσα (η απ΄ ευθείας γλώσσα των Σπαρτιατών) είναι το τελευταίο Δωρικό γλωσσικό ιδίωμα στη χώρα μας. Αν ιστορικά σταθεί κανείς στις «παρθενίες» των νόθων παιδιών της Σπάρτης που ίδρυσαν την πόλη του Τάραντα, εύκολα αντιλαμβάνεται ότι μιλάμε για το τελευταίο Δωρικό απομεινάρι της ανθρωπότητας και την προέλευσή του, καθώς και για τον παγκόσμιο πολιτισμικό πλούτο που κρατάει στα σπλάχνα του, σε πείσμα των καιρών, το κομμάτι αυτό γης της πανέμορφης Ιταλικής χερσονήσου.
Όσον αφορά το Λατινικό αλφάβητο, που είναι κοινό σε όλη την Ευρώπη, προέκυψε από το Χαλκιδαϊκό και συγκεκριμένα ήρθε με τους κατοίκους της Παρθενόπης (Νεάπολης) και Κύμης (και οι δυο αυτές πόλεις ήταν αποικίες των Χαλκιδέων
Τέλος, αγαπητοί φίλοι μας θέλω να σας πω ότι η απόφαση της ΦΕΕ που πάρθηκε ομόφωνα από όλα τα μέλη του ΔΣ, δεν έχει χαρακτήρα τουριστικής επίσκεψης. Έχει σαν στόχο και με σεβασμό στην ιστορία του τόπου, τον χαρακτήρα γνωριμίας με τούτο το κομμάτι του Ελληνισμού, που οι πρόγονοί τους, τους έμαθαν να αντιστέκονται στην φθορά του χρόνου και να μην καταθέτουν την ιερή τους ταυτότητα στο διάβα της ιστορίας. Είμαστε εδώ, εν είδη προσκυνήματος να αποδώσουμε «τιμή» σε τούτα τα κραταιά Δωρικά αγκωνάρια του Ελληνισμού και όχι απλά και μόνο να αφιερώσουμε το χρόνο μας για μια επίσκεψη. «Στην ιστορία δεν αφιερώνεις / προσκυνάς τις μνήμες της» γράφω σε ένα μου στίχο.
Τέλος θέλω να πω στους φίλους μας «γκρικο» ότι μπορεί ο γεωγραφικός χώρος των Θερμοπυλών όπου οι Σπαρτιάτες απέκρουσαν τους Πέρσες εισβολείς, να βρίσκεται στην σημερινή κεντρική Ελλάδα, ο ιστορικός του όμως δρόμος αντίστασης και αντοχής αρχίζει από τούτο εδώ το Σπαρτιατικό απομεινάρι του Ελληνισμού.
Σας Ευχαριστούμε.
Βιβλιογραφία: Ομηρ.Οδ. Α΄105, Β΄14, Γ΄12, Δ’5, Ι΄55,Λ΄447, Ο΄44, 185, Υ΄124, Φ΄101, Χ΄89. Βιργίλιος Αιν. Β΄81. Σερβ. Αυτόθ. Α΄22. Ευστάθ. Οδυσ. Π΄1796. Κληρικ. Ησιόδου Θεογον. 1013, Οβιδ. Ημερολογ.Ε 92, Ωράτ. Γ΄κθ.8, Πλούταρχος παραλληλ. Μα΄, εν Ρωμύλ.α΄, παρ. Διονυσί. Α΄.β΄. θ΄.και Αριστοτ παρ΄αυτώ. Αριστ.παρ.Μερουλ. Κοσμογραφ.Β΄-δ΄.Ι, Θουκυδίδης στ΄492. Αθ. Σταγειρίτη. Ωγυγία σελ.372.373.374,Σ.Ι.Καργάκος. Απουλία, σελ.15.16.17, Στράβων Γεωγρ.,Πολύβιος.
Φωτογραφικό υλικό