«ΑΛΚΟΟΛΙΣΜΟΣ & ΕΦΗΒΕΙΑ»

Σάββατο, 21 Νοεμβρίου 2009, στην Κονταριώτισσα του Δήμου Δίου.

Η κατανάλωση αλκοόλ σε πρώιμη ηλικία είναι ένα ανησυχητικό γνώρισμα των σχετικά πρόσφατων χρόνων που αφορά σε ένα μεγάλο βαθμό στις χώρες του Δυτικού κόσμου, καθώς επίσης και στη χώρα μας.

Η έλλειψη συμπαράστασης, ελέγχου και επικοινωνίας από την πλευρά των γονέων είναι άμεσα συνδεδεμένη τόσο με τη συχνότητα όσο και με την ποσότητα της κατανάλωσης ποτού. Από την άλλη, η σκληρή, ασταθής ή αντιφατική επιβολή πειθαρχίας ή η απόρριψη και η απομάκρυνση των γονιών από τα παιδιά μπορεί να επιφέρει σε αυτά προβλήματα αλκοολισμού.

Εκείνα τα παιδιά που έχουν ενημερωθεί σωστά ή προειδοποιηθεί για τα αποτελέσματα της χρήσης αλκοόλ από τους γονείς τους, καθώς και τα παιδιά που έχουν μια στενότερη σχέση με τους γονείς, είναι λιγότερο πιθανό να ξεκινήσουν να πίνουν.

Η σωστή ενημέρωση είναι το κλειδί για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κατάστασης.

• Πόσο θα πρέπει να μας απασχολήσει το φαινόμενο της κατάχρησης ή απλά της χρήσης αλκοόλ στη διάρκεια της εφηβείας;
• Πόση έκταση έχει πάρει η κατανάλωση αλκοόλ σε νεαρές ηλικίες;
• Ποιες επιδράσεις έχει το αλκοόλ στη σωματική, νοητική και ψυχολογική κατάσταση των εφήβων;
• Πόσο μπορεί να επηρεάσει τη μετέπειτα ζωή τους;

Αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα θα απαντήσουν οι ομιλήτριες και οι ομιλητές της εκδήλωσης «Αλκοολισμός & Εφηβεία» η οποία θα λάβει χώρα το θα λάβει χώρα το Σάββατο 21. Νοεμβρίου 2009 ώρα: 18:30, στο δημαρχιακό μέγαρο του Δήμο Δίου στην Κονταριώτισσα.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΟΜΙΛΙΩΝ

• Φαρμακολογία και Τοξικολογία του οινοπνεύματος  
  Μάνια Στεφανίδου-Λουτσίδου
  Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τοξικολογίας Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών
• Ψυχολογικοί παράγοντες που οδηγούν την/τον έφηβο στη χρήση αλκοόλ
  Νατάσσα Καραμολέγκου
  MSc Αναπτυξιακή Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια
• Αιτιοπαθογένεια του αλκοολισμού (ατομικοί και κοινωνικοί παράγοντες)  
  Χρήστος Ξανθόπουλος
  Φαρμακοποιός, μετεκπαιδευθείς στην Κοινωνική και Κλινική Ψυχολογία Εξαρτήσεων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
• Ο ρόλος του φαρμακοποιού στην πρόληψη και καταπολέμηση του αλκοολισμού στην εφηβεία
  Ν. Κόλμαν
  Φαρμακοποιός
• Αλκοόλ, Έφηβοι και Εκπαιδευτικοί
  Κατερίνα Γάκη – Οικονομάκη
  Καθηγήτρια 1ου Λυκείου Παλαιού Φαλήρου

Η εκδήλωση τελεί υπό την αιγίδα της Φαρμακευτικής Εταιρείας Ελλάδος και συνδιοργανώνεται από το Δήμο ΔΙΟΥ, την ΕΛΜΕ Πιερίας, το Σύλλογο Εκπαιδευτικών Α/θμιας Εκπαίδευσης Ν. Πιερίας, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας και την Εθελοντική Ομάδα Δράσης Ν. Πιερίας.

Μ. Στεφανίδου-Λουτσίδου

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τοξικολογίας Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών

Η παρακάτω παρουσίαση είναι σε μορφή Adobe Acrobat (pdf). Για να εμφανιστεί πρέπει να έχετε εγκαταστήσει τον Acrobat Reader στον υπολογιστή σας. (Λήψη του Acrobat Reader)

Νατάσσα Καραμολέγκου

MSc Αναπτυξιακή Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια

Οι Ιάπωνες λένε το εξής εύστοχο ρητό: ‘πρώτα το άτομο παίρνει ένα ποτό, μετά το ποτό παίρνει ένα ποτό, και στο τέλος το ποτό παίρνει το άτομο’.

Όλοι γνωρίζουμε τις αρνητικές συνέπειες της μακροχρόνιας χρήσης του αλκοόλ στον ανθρώπινο οργανισμό. Ο όρος ‘αλκοολισμός’ χαρακτηρίζεται επίσημα και παγκόσμια ως νόσος και δυστυχώς παίρνει όλο και μεγαλύτερες κοινωνικές και ψυχολογικές διαστάσεις, καθώς φαίνεται πως όλο και περισσότερα άτομα εθίζονται στο αλκοόλ και δυσκολεύονται να απεξαρτηθούν.

Στη σύντομη παρουσίασή μου, θα αναλύσω τους παράγοντες που συχνά οδηγούν τους εφήβους στην κατανάλωση αλκοόλ και στους τρόπους έγκαιρης πρόληψης και ψυχολογικής αντιμετώπισής τους.

Στη χώρα μας, το 28.2% των εφήβων ηλικίας 14-18 ετών, καταναλώνουν αλκοόλ τουλάχιστον 1-2 φορές την εβδομάδα. Πιστεύουν επίσης ότι αυτή η συχνότητα κατανάλωσης θεωρείται ακίνδυνη, ενώ στις προτιμήσεις τους έρχονται πρώτα τα ‘βαριά’ ποτά, όπως βότκα, ουίσκι και τεκίλα και μετά ακολουθεί η μπύρα ή το κρασί, που παλιότερα αποτελούσε την πρώτη προτίμησή τους. Αυτό που οι έφηβοι θεωρούν ως το πιο επικίνδυνο από την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ είναι τα τροχαία δυστυχήματα, η βίαιη συμπεριφορά και οι εγκληματικές ενέργειες, αλλά και οι σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία.

Σημαντικό ρόλο στην κατανάλωση του αλκοόλ παίζει το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ζουν και επηρεάζονται οι νέοι. Στην Ελλάδα, οι έφηβοι καταναλώνουν συχνότερα οινοπνευματώδη ποτά, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όμως δεν κάνουν υπερβολική ή επικίνδυνη χρήση αλκοόλ και δεν μεθούν.

Η Ελλάδα, παραδοσιακά, είναι μια χώρα που παράγει κρασί, οι τιμές στο αλκοόλ είναι προσιτές, και το χειρότερο, η πρόσβαση και αγορά στα οινοπνευματώδη είναι εύκολη για όλες τις ηλικίες. Ακόμη, η διαφήμιση στην τηλεόραση, στο σινεμά στα περιοδικά, στις γιγαντοαφίσες, στα σίριαλ, δίνει την ψευδαίσθηση ότι το αλκοόλ είναι μια γοητευτική και συνάμα ασφαλής επιλογή που συνδέεται με όμορφες και χαλαρωτικές στιγμές απόλαυσης. Το αλκοόλ είναι μια ισχυρή εξαρτησιογόνος ουσία, καθ’όλα νόμιμη- δυστυχώς – και φαίνεται πως η πολιτεία την τελευταία δεκαετία έχει αρχίσει να συνειδητοποιεί τον πραγματικό κίνδυνο και τις διαστάσεις που παίρνει το φαινόμενο του αλκοολισμού. Απαγορεύτηκε το κάπνισμα στους δημόσιους χώρους, οι διαφημίσεις για τα τσιγάρα σταμάτησαν, στα σίριαλ και στις ταινίες θα έχετε παρατηρήσει ότι κανείς από τους ηθοποιούς δεν καπνίζει, όμως συχνά πίνει. Με το αλκοόλ λοιπόν τι γίνεται;

Τα αγόρια, σε σχέση με τα κορίτσια, προηγούνται στην πρώτη κατανάλωση αλκοόλ. Γύρω στα 12 έτη, τα αγόρια δοκιμάζουν το πρώτο ποτήρι μπύρας ή κρασιού, και ένα χρόνο μετά, δοκιμάζουν πιο βαριά ποτά ενώ τα κορίτσια ξεκινούν περίπου ένα χρόνο μετά (στα 13 έτη), και στα 14.5 έτη τους δοκιμάζουν βαριά ποτά. Η πρώτη μέθη για τα αγόρια είναι στα 14.6 έτη, ενώ για τα κορίτσια στα 15 έτη.

Η κατανάλωση αλκοόλ στην εφηβεία συμβάλλει στη μετέπειτα ριψοκίνδυνη συμπεριφορά των νέων και στην παραβατικότητα. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι εγκεφαλικές περιοχές όπως ο προμετωπιαίος φλοιός, που παίζει σημαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων, και που ακόμη αναπτύσσεται και ωριμάζει κατά την εφηβεία, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στην κατανάλωση αλκοόλ. Φαίνεται ότι το αλκοόλ είναι πολύ τοξικό για το αναπτυσσόμενο νευρικό σύστημα.

Γιατί πίνουν οι έφηβοι;

Κοινωνικοί παράγοντες

• Για να διασκεδάσουν
• Για να χαλαρώσουν και να ενσωματωθούν ευκολότερα στην παρέα
• Για να μιμηθούν τους ενήλικες
• Από περιέργεια

Γενετικοί παράγοντες

• Γιατί έχουν οικογενειακό ιστορικό αλκοολισμού

Ψυχολογικοί παράγοντες

• Γιατί έχουν υποστεί κακοποίηση από το οικογενειακό τους περιβάλλον
• Γιατί έχουν πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση
• Γιατί έχουν βιώσει απόρριψη από την οικογένειά τους
• Γιατί πάσχουν από μετατραυματικό στρες (PTSD) λόγω βίωσης σοβαρών τραυματικών γεγονότων

Κοινωνικοί παράγοντες

Ο πιο συχνός λόγος χρήσης αλκοόλ στην εφηβεία είναι η ‘φαντασίωση’ της ενηλικίωσης. Οι έφηβοι αντιδρούν, ανυπομονούν να μεγαλώσουν, να φύγουν από την επίβλεψη και των έλεγχο των γονιών τους, να νιώσουν μεγάλοι. Το ποτό, όπως και το τσιγάρο, αποτελεί για τους εφήβους ένδειξη ‘ενηλικίωσης’, αποδεικνύει ότι δεν είναι πια μικρά παιδάκια. Θέλουν να δείξουν και να νιώσουν μεγάλοι. Αυτή είναι συχνά και η αιτία που καταναλώνουν μεγαλύτερη ποσότητα αλκοόλ από αυτή που πραγματικά αντέχουν. Μπορεί να ζαλιστούν, παρόλα αυτά όμως συνεχίζουν να πίνουν γιατί μπορεί κάποιοι συνομήλικοι, συμβαίνει σχεδόν πάντα, να τους πουν ‘μωρά’ αν δείξουν ότι τους ζάλισε το αλκοόλ.

Για τους περισσότερους εφήβους, η χρήση αλκοόλ γοητεύει και απεικονίζει την περιέργειά τους για την ενήλικη ζωή και συμπεριφορά. Ας μην ξεχνάμε ότι οι νέοι ζουν σε μια εξαρτημένη από ουσίες κοινωνία. Το αλκοόλ, το κάπνισμα, η καφεΐνη, να μην μιλήσω για βαρύτερες εξαρτήσεις, αποτελούν παράδειγμα μίμησης για τους εφήβους. Βλέπουν εμάς τους ενήλικες να πίνουμε ένα δυνατό καφέ το πρωί για να ξυπνήσουμε, να ανάβουμε τσιγάρο για να αντιμετωπίσουμε μια δύσκολη κατάσταση, να πίνουμε ένα ποτό για να ηρεμίσουμε και να χαλαρώσουμε. Γιατί λοιπόν όχι και αυτοί;

Είναι γεγονός ότι το αλκοόλ, όταν καταναλώνεται σε μικρές ποσότητες, μειώνει το άγχος και τις αναστολές, χαλαρώνει, δημιουργεί ευδιαθεσία και διευκολύνει τις συναναστροφές. Έφηβοι που αισθάνονται συστολή, που έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους, που νιώθουν άβολα με τις αλλαγές στο σώμα τους, χρειάζονται μια ‘στήριξη’ όταν βρίσκονται σε παρέες συνομηλίκων. Για να χαλαρώσουν και να γίνουν αποδεκτοί από την παρέα, θα δοκιμάσουν το αλκοόλ. Συχνά όμως το μέτρο χάνεται.

Γενετικοί παράγοντες

Ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες κατανάλωσης αλκοόλ στους εφήβους, είναι το οικογενειακό ιστορικό αλκοολισμού. Μελέτες σε όλο τον κόσμο, εστιάζουν στη δομή της οικογένειας και στην κληρονομική προδιάθεση του αλκοολισμού από τη μια γενιά στην επόμενη. Παιδιά αλκοολικών γονέων έχουν 4 φορές περισσότερο πιθανότητα, σε σχέση με άλλα παιδιά, να γίνουν και τα ίδια αλκοολικά. Σ’αυτό το συμπέρασμα δεν συνηγορεί μόνο το γονεικό πρότυπο μίμησης, αλλά και ο ρόλος των γονιδίων που έχουν κληρονομήσει από τους γονείς τους. Φαίνεται πως παιδιά αλκοολικών, κληρονομούν την ικανότητα του σώματος να παράγει ένα ένζυμο του ήπατος που βοηθάει στο μεταβολισμό του αλκοόλ. Υψηλό ποσοστό αυτού του ενζύμου, επιτρέπει στους εφήβους να μπορούν να καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες αλκοόλ. Μελέτες με υιοθετημένα παιδιά, των οποίων ο βιολογικός πατέρας ήταν αλκοολικός, φανερώνουν αύξηση της συχνότητας του αλκοολισμού των παιδιών αυτών, ακόμη και με την απομάκρυνσή τους από τους αλκοολικούς βιολογικούς γονείς τους. Άλλες έρευνες επισημαίνουν ότι όσο πιο νωρίς ένα παιδί ή ένας έφηβος πιει το πρώτο ποτό, τόσο αυξάνει ο κίνδυνος για μελλοντική χρήση και τόσο πιο σημαντικός γίνεται ο γενετικός παράγοντας του αλκοολισμού. Οι έφηβοι που αρχίζουν να πίνουν πριν τα 15 χρόνια, έχουν αυξημένο γενετικό κίνδυνο εξάρτησης από το αλκοόλ. Όσοι ξεκινούν το ποτό μετά τα 16 χρόνια, κινδυνεύουν να γίνουν αλκοολικοί εξαιτίας των συνθηκών της ζωής τους και όχι των γονιδίων τους.

Ψυχολογικοί παράγοντες

Παιδιά που έχουν υποστεί σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να ξεκινήσουν τη χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών σε μικρή ηλικία, σε σχέση με παιδιά που δεν έχουν κακοποιηθεί. Παιδιά που έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες στην παιδική τους ηλικία, που παραμελούνται, που εισπράττουν απόρριψη, που έχουν σοβαρά προβλήματα στη σχέση τους με τους γονείς τους και που εξαιτίας αυτής της σχέσης τους χτίζουν κακή εικόνα για τον εαυτό τους και έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, βρίσκονται σε ομάδα υψηλού κινδύνου για εξάρτηση από το αλκοόλ. Μιλάμε για παιδιά πληγωμένα και θυμωμένα, που συχνά εκδηλώνουν παραπτωματική συμπεριφορά και στρέφουν το θυμό τους όχι μόνο στους άλλους, αλλά και στον ίδιο τους το εαυτό. Η χρήση αλκοόλ στην περίπτωση αυτή, οφείλεται κυρίως στην ανάγκη τους να χαλαρώσουν ή να ξεχάσουν ό,τι τους ‘πονάει’ ψυχικά. Συχνά τα παιδιά αυτά πάσχουν από κατάθλιψη λόγω των βιωμάτων τους και βέβαια, όπως όλοι γνωρίζετε, το αλκοόλ επιδεινώνει την κατάθλιψη.

Το μετατραυματικό στρες (Post Traumatic Stress Disorder) είναι μια συναισθηματική διαταραχή που αναπτύσσεται σε ανθρώπους που έχουν εκτεθεί σε σοβαρά ψυχοτραυματικά γεγονότα ή καταστάσεις και απειλήθηκε η ζωή τους ή η ζωή άλλων ανθρώπων. Τέτοια γεγονότα μπορεί να αφορούν σε δυστυχήματα, σε μαζικές ή φυσικές καταστροφές, σε τρομοκρατικές ενέργειες, βιασμούς, κακοποίηση.

Παιδιά που έχουν υπάρξει μάρτυρες ή έχουν εκτεθεί σε ψυχοτραυματικά γεγονότα και πάσχουν από μετετραυματικό στρες, έχουν πολύ μεγάλες πιθανότητες να κάνουν χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών. Ένας από τους πιο επικίνδυνους παράγοντες ανάπτυξης μετατραυματικού στρες και χρήσης αλκοόλ είναι η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών και εφήβων.

Πρόληψη ή αντιμετώπιση;

Βεβαίως και είναι καλύτερο να προλαμβάνουμε από το να αντιμετωπίζουμε ή να θεραπεύουμε. Το ότι μπορεί οι έφηβοι να πίνουν που και που, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα γίνουν αλκοολικοί, αυξάνουν όμως τις πιθανότητες επικινδυνότητας για αλκοολισμό.

Η εφηβεία είναι μια πολύ δύσκολη ηλικιακή περίοδος, με ραγδαίες νοητικές, συναισθηματικές, σωματικές αλλαγές που μοιραία επιφέρουν συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια. Το να προσπαθούμε να συνετίσουμε το παιδί μας με τη χρήση τιμωρίας, απαγόρευσης και αυταρχικής συμπεριφοράς, το πιο πιθανό είναι να καταφέρουμε ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που έχουμε στο μυαλό μας. Το να τρομοκρατήσουμε τον έφηβο προβάλλοντάς του τις θανατηφόρες επιπτώσεις από το αλκοόλ, θα τον πανικοβάλλουμε, θα τον απομακρύνουμε και θα τον κάνουμε να μην ακούσει τίποτα από όσα του λέμε.

Πρώτα από όλα, ας δούμε τη δική μας στάση απέναντι στην κατανάλωση αλκοόλ και ας το ελαττώσουμε. Ας μην προσφέρουμε στα παιδιά αλκοόλ στις γιορτές, σε οικογενειακά τραπέζια και επετείους, ούτε ένα ποτηράκι, ιδιαίτερα σε μικρά παιδιά, που πολλές φορές μας το ζητούν επίμονα. Μέχρι τα 12 χρόνια του, το παιδί δεν κατανοεί γιατί θέλει να πιει, καθώς δεν έχει κατακτήσει ακόμη το κατάλληλο επίπεδο γνωστικής ανάπτυξης.

Ας παροτρύνουμε τα παιδιά να αθλούνται συχνότερα. Φαίνεται ότι η καθιστική ζωή αποτελεί παράγοντα επικινδυνότητας για χρήση αλκοόλ στην εφηβεία. Ας βελτιώσουμε την ποιότητα στη σχέση μας μαζί τους, ας διαθέσουμε περισσότερο χρόνο για να τους ακούσουμε χωρίς να τους κρίνουμε, κι ας έχουμε ευδιάκριτα όρια και σταθερή συμπεριφορά απέναντί τους, σε σχέση με το τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται.

Θα ήταν πολύ αποτελεσματικό αν διδάσκονταν στα σχολεία οι επιπτώσεις των ουσιών, όχι σε επίπεδο διδαχής, αλλά επιστημονικά.

Οι έφηβοι δεν κινδυνεύουν μόνο από ασθένειες που οφείλονται αποκλειστικά στο αλκοόλ, αλλά και από άλλες σοβαρές επιπτώσεις που προέρχονται από τη χρήση του, όπως για παράδειγμα, το να πίνουν, να χάνουν τον έλεγχο και να έχουν σεξουαλικές δραστηριότητες χωρίς χρήση προφυλακτικού. Κινδυνεύουν από AIDS και άλλα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, όπως και από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες.

Κάποιες περίεργες συμπεριφορές των εφήβων μπορεί να μας ανησυχήσουν. Για παράδειγμα, το να γυρνούν αργά στο σπίτι, να αλλάζει η διάθεσή τους, να γίνονται επιθετικοί, να αδιαφορούν για τα μαθήματά τους, να κάνουν παρέα με φίλους τους οποίους αρνούνται να μας γνωρίσουν. Εδώ χρειάζεται προσοχή, καθώς οι συμπεριφορές αυτές αποτελούν συχνά αντιδράσεις της εφηβείας και δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ο έφηβος κάνει χρήση αλκοόλ.

Το πιο ανησυχητικό ίσως είναι όταν η αναπνοή του μυρίζει συχνά αλκοόλ ή όταν γυρνάει κάποιες φορές στο σπίτι ζαλισμένος. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να διερευνήσουμε τι ακριβώς του συμβαίνει και να απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό, αφού πρώτα συζητήσουμε με το παιδί.

Ας έχουμε πάντα στο μυαλό μας ότι ο πανικός και η τρομοκρατία θα οδηγήσουν τον έφηβο στο αντίθετο αποτέλεσμα.

Βιβλιογραφία

Κοκκέβη Α. Η επιδημιολογία της χρήσης του αλκοόλ. Στο: Λύκουρας Ε, Σολδάτος Κ (Επιμέλεια) Αλκοολισμός: Ιατρικές και ψυχοκοινωνικές προσεγγίσεις. ΒΗΤΑ Ιατρικές εκδόσεις, Αθήνα, 2007

Ν.Α Nasrallah, T.W.H Yang, I. L Bernstein (2009) Long –term risk preference and suboptimal decision making fallowing adolescent alcohol use. The Rockefeller University, New York.

C. E. Sartor, A. Agrawal, M. T. Lynskey, K. Bucholz, A. C. Health.(2007) Genetic and environmental influences on the rate of progression to alcohol dependence in young women. From Washington University School of Medicine, St. Louis, Missouri.

Kuntsche E, van der Vorst H, Engels R (2009). The earlier the more? Differences in the links between age at first drink and adolescent alcohol use and related problems according to quality of parent-child relationship. J. Stud. Alcohol Drugs.

Korhonen T, Kujala UM, Rose RJ, Kaprio J. (2009) Physical activity in adolescence as a predictor of alcohol and illicit drug use in early adulthood: a longitudinal population- based twin study. Twin Res. Hum. Genet.

Kuperman S et al., (2005) Relationship of age of first drink to child behavioral problems and family psychopathology. Alcohol Clinical Experimental Research.

Rohsenow D et al., (1988) Molested as children: a hidden contribution to substance abuse? Journal of substance abuse treatment.

Roth S, Newman E. (1991) The process of coping with sexual trauma. Journal of traumatic stress.

Χρήστος Ξανθόπουλος

Φαρμακοποιός, μετεκπαιδευθεις στην Κοινωνική και Κλινική Ψυχολογία Εξαρτήσεων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Το πρόβλημα της εξάρτησης και ειδικότερα του αλκοολισμού αποτελεί ένα σύγχρονο και συνάμα σοβαρό ψυχοκοινωνικό πρόβλημα με κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτικές προεκτάσεις. Στη σημερινή μου τοποθέτηση επέλεξα να μην αναφερθώ μόνο στους ατομικούς και οικογενειακούς παράγοντες που ωθούν κάποιο άτομο στη κατάχρηση του οινοπνεύματος και στην εξάρτηση γενικότερα από ουσίες αλλά και στις κοινωνικές μεταβλητές που παρεμβάλλονται, και αυτό διότι όσο ένα πρόβλημα διογκώνεται σε μια κοινωνία, τόσο υποπτευόμαστε ότι κάτι σαθρό υπάρχει στα θεμέλια της.

Ο αλκοολισμός και τα ναρκωτικά καθώς και άλλα κοινωνικά προβλήματα όπως η εγκληματικότητα, η βία και η νεανική παραβατικότητα βρίσκονται σε άμεσο συσχετισμό με αδυναμίες τις κοινωνίας μας, του εκπαιδευτικού μας συστήματος αλλά και των κρατικών δομών πρόληψης και θεραπείας. Με λίγα λόγια θα λέγαμε ότι τα σύγχρονα ψυχοκοινωνικά προβλήματα αποτελούν απόρροια των νέων κοινωνικών δεδομένων και του σύγχρονου τρόπου ζωής.

Πριν ξεκινήσουμε την ανάλυση του προβλήματος του αλκοολισμού θα ήταν ορθό να δώσουμε έναν ορισμό για το τι είναι εξάρτηση. Από τους διάφορους ορισμούς που έχουν δοθεί για την εξάρτηση από ουσίες επέλεξα αυτόν του καθηγητή ψυχολογίας Φ. Ζαφειρίδη θεωρώντας ότι εμπεριέχει ερμηνευτικά στοιχεία της ραγδαίας αύξησης του προβλήματος και προδιαθέτοντάς μας για τα αίτια που διογκώνουν το πρόβλημα. Σύμφωνα με τον καθηγητή :

«Ως εξάρτηση ορίζεται μια κατάσταση κατά την οποία ένα άτομο, ζώντας σε συγκεκριμένες συνθήκες οικογενειακές και κοινωνικές προσφεύγει στην κατάχρηση ουσιών προκειμένου να απαντήσει σε ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα και να καλύψει συναισθηματικές και πνευματικές ανάγκες».

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες επιδημιολογικές έρευνες αναδεικνύουν την κατακόρυφη αύξηση των διάφορων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων τόσο σε παγκόσμια κλίμακα όσο και σε εθνικό επίπεδο. Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που αποδεικνύει το μέγεθος του προβλήματος είναι αυτό της χρήσης ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ.

Σύμφωνα με έρευνες στις Η.Π.Α. ο πληθυσμός που αντιμετωπίζει πρόβλημα αλκοολισμού κυμαίνεται περί τα 19 εκατομμύρια εκ των οποίων 2,4 έχουν επίσημα διαγνωσθεί και καταγραφεί ενώ μόνο οι 139.000 ακολουθούν κάποιου είδους θεραπείας. Στην Ελλάδα οι έρευνες ανεβάζουν τους εξαρτημένους από το ποτό στις 200.000 (Ετήσια Έκθεση του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής) Σύμφωνα με πανελλήνια έρευνα του Τμήματος Υγιεινής και Επιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών σε δείγμα 15.000 ατόμων, ηλικίας 20 -63 ετών, με τίτλο «Κονωνικο-δημογραφικοί συσχετισμοί της αποχής και της κατάχρησης αλκοόλ στον ελληνικό πληθυσμό», οι Έλληνες πίνουν πολύ και η χώρα μας κατέχει μία από τις πρώτες θέσεις στη λίστα της κατανάλωσης οινοπνευματωδών ποτών. Μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της έρευνας αναφέρουν:

 * Ένας στους πέντε νεαρούς και ενηλίκους ή μεσηλίκους Έλληνες πίνει περισσότερα από τρία ποτήρια αλκοόλ την ημέρα. 
 * Πάνω από επτά στους 10 άνδρες στην Ελλάδα, ηλικίας 20-59 ετών, πίνουν καθημερινώς τρία ή λιγότερα ποτήρια αλκοόλ.
* Στις γυναίκες βρέθηκε ότι περισσότερες από επτά στις 10, ηλικίας 20-49 ετών, πίνουν δύο ή λιγότερα ποτήρια αλκοόλ την ημέρα.

* Μόνο το 4,3% των Ελληνίδων ηλικίας 20-40 ετών και το 3% των Ελληνίδων 40-59 χρόνων πίνουν περισσότερα από δύο ποτήρια την ημέρα.
* Σε όλες τις ηλικιακές ομάδες το ποσοστό των γυναικών που απέχουν από το αλκοόλ ήταν υψηλότερο από το αντίστοιχο των ανδρών.
* Τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες, το ποσοστό όσων δεν έπιναν αυξανόταν όσο προχωρούσε η ηλικία των ερωτώμενων ενώ το ποσοστό όσων έκαναν κατάχρηση αλκοόλ παρουσίαζε μείωση.
* Όσοι έπιναν κρασί βρέθηκε ότι έχουν λιγότερες πιθανότητες να γίνουν «σκληροί» πότες συγκριτικά με όσους έπιναν άλλα οινοπνευματώδη ποτά.

Αν και το αλκοόλ δεν θεωρείται – τουλάχιστον ανοικτά – ένα επικίνδυνο ναρκωτικό που δημιουργεί πολύ σοβαρή εξάρτηση, τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι και στην περίπτωσή του, όπως γίνεται με άλλες εξαρτησιογόνες ουσίες, η μετάβαση από το «μαλακό» αλκοόλ (όπως θεωρούνται η μπίρα και το κρασί) στο «σκληρό» (ουίσκι, βότκα κτλ.) είναι γρήγορη, ακόμη και σε μικρές ηλικίες. Στις ηλικίες 14-18 ετών το πιο δημοφιλές ποτό είναι η μπίρα που ως γνωστόν μπορεί ο κάθε ανήλικος να προμηθευτεί ακόμη και από τα περίπτερα. Στις ηλικίες 18-25 δημοφιλέστερα ποτά φαίνεται να είναι το ουίσκι και η βότκα, ενώ ακολουθούν η μπίρα, το κρασί και τα κοκτέιλ. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε και τη νέα μόδα που επικρατεί μεταξύ των νέων: τα «αναψυκτικά νέας γενιάς» τα οποία περιέχουν μικρή μεν ποσότητα αλκοόλ, αρκετή όμως για να «εισαγάγει» τους νεαρούς καταναλωτές στον επικίνδυνο κόσμο του. Υπολογίζεται ότι το 40% από όσους πίνουν, αργά ή γρήγορα στρέφεται προς τα «σκληρά»ποτά.

Σύμφωνα με τα κυριότερα ευρήματα μιας δεύτερης έρευνας που υλοποίησε το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ)/ Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ), σε 3.775 μαθητές δευτέρας και τρίτης λυκείου:

**Προβληματίζει η αύξηση στην υπερβολική ανά περίσταση κατανάλωση ποτών, καθώς το 28,2% των εφήβων κατανάλωσε πέντε ή και περισσότερα ποτά στην «καθισιά» του για δύο φορές τις τελευταίες 30 μέρες, έναντι του 18,3% το 1999. Επίσης το 2003 περισσότεροι έφηβοι δηλωσαν ότι είχαν εμπειρίες μέθης (34,2% έναντι 30,6% το 1999), με τα αγόρια να σηματοδοτούν την αυξητική τάση.

**Ενδεικτικό του εύρους της κατανάλωσης οινοπνευματωδών από εφήβους είναι το γεγονός ότι περισσότεροι από τους μισούς (53%) έχουν πιεί περισσότερες από 40 φορές σε όλη τους τη ζωή -έναντι 44% το 1999, ενώ ένας στους τέσσερις (25,1%) έχει καταναλώσει αυτήν την ποσότητα αλκοόλ τον τελευταίο χρόνο.

**Τα αγόρια φαίνεται να επιδίδονται στο «πίνειν» και μάλιστα σε διπλάσιο ποσοστό από αυτό των κοριτσιών (35,2% έναντι 15,5%), ωστόσο διαχρονικά φαίνεται ότι ο ρυθμός αύξησης της κατανάλωσης ήταν μεγαλύτερος για τα κορίτσια.

**Σαφής είναι η στροφή τους σε ποτά με υψηλή περιεκτικότητα οινοπνεύματος, αφού το μεγαλύτερο ποσοστό (44%) προτίμησε τέτοιο ποτό, έναντι του 30,1% το 1999, τα οποία παίρνουν τα πρωτεία από την μπύρα, που ήταν το ποτό προτίμησης το 1999 για το 35% έναντι του 31,3% το 2003. Η προτίμηση στα «βαριά» οινοπνευματώδη σχετίζεται από τους ερευνητές με την είσοδο στην αγορά έτοιμων παρασκευασμάτων, που συνδυάζουν οινοπνευματώδη με αναψυκτικό.

**Η πλειονότητα των εφήβων φαίνεται να αντιλαμβάνεται τους κινδύνους από τη συχνή χρήση οινοπνευματωδών ωστόσο σε μικρότερο βαθμό απ’ ό,τι το 1999. 2

Ανάμεσα στους λόγους για τους οποίους δεν θα έπρεπε να πίνει κανείς, αναφέρουν το 2003 ότι η κατανάλωση αλκοόλ: σχετίζεται με τα σοβαρά -αυτοκινητιστικά- ατυχήματα (92,9%), βλάπτει την οικογενειακή ζωή (88,1%), αλλά και την υγεία (85,7%). Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι σε σύγκριση με το 1999 απασχολεί περισσότερο τους εφήβους το υψηλό κόστος αγοράς οινοπνευματωδών, αλλά και οι επιπτώσεις του αλκοόλ στο πάχος-βάρος.

Αγαπητοί φίλοι, όπως καταλαβαίνουμε η ανάπτυξη της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας συμβαδίζει με την ανάπτυξη του προβλήματος της κατάχρησης φαρμακευτικών ουσιών και αυτό δεν αποτελεί βέβαια τυχαίο γεγονός. Η επίλυση μιας σειράς απλών βιοποριστικών προβλημάτων, η αποξένωση, η μοναξιά στις μεγαλουπόλεις, η εντατικοποίηση της εργασίας, το στρες και ο ανταγωνισμός που επιβάλλουν οι σύγχρονοι ρυθμοί ανάπτυξης, καθώς και η ψευδαίσθηση της κατάκτησης της ευτυχίας με τη συσσώρευση χρήματος και δύναμης, φαίνεται ότι αποτελούν σημαντικές πλευρές της αιτιολογίας του προβλήματος (Ζαφειρίδης 1988) αλλά και της κατακόρυφης αύξησής του τα τελευταία χρόνια. Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι η διαφήμιση παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του προβλήματος. Όμως η διαφήμιση ενός συγκεκριμένου τρόπου διασκέδασης και η προβολή αρνητικών προτύπων εντάσσεται σε αυτό που ονομάζουμε δυτικός τρόπος ζωής και συμβάλλει ακόμη περισσότερο στην προώθηση του αλκοόλ.

Παράλληλα, επιδημιολογικές έρευνες δείχνουν, όλο και περισσότερο, την αύξηση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, ακόμα και σε μικρές ηλικίες, πράγμα που επιβεβαιώνει τους φόβους μας ότι οι παραδοσιακές άμυνες της κοινωνίας μας, όπως είναι η οικογένεια, η γειτονιά, η παρέα, οι τοπικοί σύλλογοι, το σχολείο και γενικότερα η Ελληνική παράδοση αποδυναμώνονται και τη θέση τους παίρνει η αποξένωση, η παθητικότητα, ο εγωκεντρισμός και εν γένει ο δυτικός τρόπος ζωής.

Είναι γενικά παραδεκτό ότι το πρόβλημα των εξαρτήσεων από ουσίες είναι ένα πρόβλημα με πολλές συνιστώσες, κοινωνικές και ατομικές. Δεδομένης λοιπόν, μιας κοινωνικής κατάστασης όπου προβλήματα, όπως η ανεργία, η ακρίβεια και οι έντονες ψυχοπιεστικές συνθήκες που προαναφέραμε, διογκώνονται, διάφοροι ατομικοί παράγοντες συνεπικουρούν στην εξάπλωση του προβλήματος και καθιστούν τα άτομα ευάλωτα, ή αν θέλετε μπορούμε να το αντιστρέψουμε και να πούμε άτομα ευάλωτα με προδιάθεση στην εξάρτηση δεδομένης μιας τέτοιας κοινωνικής κατάστασης έχουν περισσότερες πιθανότητες εξάρτησης.

Ατομικά αίτια

Για τα ατομικά αίτια που ωθούν το άτομο στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών έχουν αναπτυχθεί κατά καιρούς διάφορες θεωρίες. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τη συμπεριφορική προσέγγιση που υποστηρίζει ότι εμπειρίες που οδηγούν σε συναισθήματα ικανοποίησης επαναλαμβάνονται ευκολότερα από εκείνες που οδηγούν σε συναισθήματα δυσαρέσκειας. Επομένως, οι τοξικές ουσίες χρησιμοποιούνται, γιατί αυξάνουν τα θετικά στοιχεία και ταυτόχρονα λυτρώνουν από τα αρνητικά (ενδόψυχα προβλήματα) (Παπαγεωργίου 1990). Η εξάρτηση είναι σύμπτωμα, σύμφωνα με τους συμπεριφορικούς, που προήλθε μέσα από μια διαδικασία μάθησης. Γι’ αυτό το λόγο στη θεραπεία στόχος είναι μέσα από μια άλλη διαδικασία μάθησης το σύμπτωμα αυτό, “εξαρτημένη συμπεριφορά”, να “ξεμαθευτεί” και ταυτόχρονα να δημιουργηθεί κάποιος άλλος τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων, δηλαδή να αντικατασταθεί με μια άλλη συμπεριφορά (Kooyman 1993).

Μια δεύτερη προσέγγιση στην οποία αρχικά στηρίχθηκαν τα προγράμματα φαρμακευτικής απεξάρτησης είναι η βιολογική. Οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν εστιάζονται κυρίως στην πιθανή ύπαρξη έμφυτων κληρονομικών ή επίκτητων φυσιολογικών καταστάσεων, οι οποίες κάνουν ένα άτομο ευάλωτο σε μια εξάρτηση. Πολλοί υποστηρικτές αυτής της θεωρίας πιστεύουν ότι η εξάρτηση είναι μια μεταβολική δυσλειτουργία. Σύμφωνα με τη βιολογική προσέγγιση του προβλήματος ο αλκοολισμός είναι μια πρωτοπαθής ασθένεια με γενετικούς, ψυχοκοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξή της. Η ασθένεια είναι συνήθως θανατηφόρα και εξελίσσεται γρήγορα. Βέβαια, οι θεωρίες αυτές αρχίζουν πλέον να καταρρέουν, διότι εάν η εξάρτηση ήταν το αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων, τότε η απάντηση θα ήταν η υποχρεωτική σωματική αποτοξίνωση και φαρμακοθεραπεία. Αντίθετα όμως η θεραπεία ξεκινά μετά τη σωματική αποτοξίνωση (Kooyman 1993).

Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την απεξάρτηση από το αλκόολ είναι μόλις 3 με γνωστότερο την ναλτρεξόνη το γνωστό nalorex αλλά τα ποσοστά επιτυχίας που σημειώνει είναι χαμηλά και αυτό γιατί κανένα φάρμακο, και αυτό πρέπει να το επισημάνουμε, δεν μπορεί να αλλάξει τον τρόπο σκέψης αλλά και την εξαρτητική συμπεριφορά ορισμένων ατόμων.

Μια από τις θεωρίες που αξίζει να σταθούμε είναι αυτή που στηρίχθηκε στους γνωστούς εκπροσώπους της ανθρωπιστικής ψυχολογίας Maslow και Rogers. Η κάλυψη των ψυχικών αναγκών που ο Maslow αναφέρει στη πυραμίδα του, αποτελεί πρωταρχικό στόχο πολλών προγραμμάτων απεξάρτησης. Η χρήση άλλωστε μέσα στα περισσότερα θεραπευτικά προγράμματα τεχνικών της ανθρωπιστικής ψυχοθεραπείας για την κάλυψη ψυχικών αναγκών, όπως η αγάπη, η ασφάλεια, η επικοινωνία, η αυτοεκτίμηση και η συντροφικότητα, επιβεβαιώνει πολλές φορές έλλειμμα των χρηστών σε αυτές τις ανάγκες.

Σύμφωνα με όσους ενστερνίζονται τις απόψεις της ανθρωπιστικής ψυχολογίας η εξάρτηση αποτελεί την προσπάθεια του ατόμου να καλύψει τις βασικές ψυχικές ανάγκες της ανθρώπινης ύπαρξης και την προσπάθεια άμβλυνσης του ψυχικού πόνου που έχει επιφέρει η μη κάλυψη αυτών των αναγκών.

Ισχυρές εξαρτησιογόνες ουσίες όπως είναι τα οποιοειδή (μορφίνη, ηρωίνη) δεν κατευνάζουν μόνο το σωματικό πόνο, αλλά απαλύνουν και τον ψυχικό. Όσοι έχουμε ασχοληθεί με τις εξαρτήσεις και τις εξαρτησιογόνες ουσίες διαπιστώνουμε καθημερινά ότι τα ναρκωτικά έχουν την ιδιότητα να απαλύνουν τον ψυχικό πόνο, να θάβουν τα ψυχικά προβλήματα και να κάνουν το άτομο να ξεφεύγει από τα προβλήματα που έχουν συσσωρευτεί κυρίως από τη παιδική ηλικία. Κατά παρόμοιο τρόπο δρα και το αλκοόλ. Τα άτομα που καταφεύγουν στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών προσπαθούν να κατευνάσουν τον ψυχικό πόνο που προήλθε από μια ασταθή και μη φυσιολογική ενηλικίωση.

Βέβαια, οι ανθρωπιστικές θεωρίες μπορεί να μην αποτελούν πάντα τον κανόνα, όμως ως γονείς οφείλουμε να δίνουμε αγάπη, στοργή, επικοινωνία και συντροφικότητα στα παιδιά μας θωρακίζοντάς τα απέναντι σε οποιαδήποτε εξαρτητική συμπεριφορά και στόχο θα έχει να καλύψει τις πρωτογενής ανθρώπινες ψυχικές ανάγκες που προαναφέραμε. Παράλληλα, ένα παιδί μπορεί κάλλιστα να καλύψει όλες αυτές τις ανάγκες μέσω του σχολείου, της παρέας στη γειτονιά, των αθλητικών ομάδων, των συλλόγων και της δημιουργικής απασχόλησης (μουσική, χορός κ.α.) Και για να συνδέσουμε τα όσα αναφέραμε στην αρχή για τις αδυναμίες της κοινωνίας μας, για την κατάρρευση των παραδοσιακών κοινωνικών μηχανισμών άμυνας και της κοινωνικής αιτιοπαθογένιας, όταν ένα παιδί δεν καλύπτει τις πρωτογενείς ψυχικές του ανάγκες μέσω της οικογένειας αλλά ούτε μέσω του σχολείου, της γειτονιάς κ.α., τότε είναι ευάλωτο. Για το λόγο αυτό προαναφέραμε ότι όσο αυξάνεται το φαινόμενο, τόσο υποπτευόμαστε ότι οι κοινωνικές δομές, όπως είναι το σχολείο, δεν προσφέρουν όσα οφείλουν.

Κλείνοντας θα ήθελα να πω ότι ο αλκοολισμός δεν είναι ασθένεια με την ιατρική έννοια του όρου αλλά ένας τρόπος ζωής και μια επιλογή αντιμετώπισης ψυχολογικών αδιεξόδων και κάλυψης βασικών ψυχικών αναγκών. Έτσι λοιπόν, η θεραπεία πρέπει να στηρίζεται σε μια στρατηγική αντιμετώπισης της εξάρτησης και κάθε μορφής αλλοτρίωσης με σκοπό την υιοθέτηση ενός νέου τρόπου ζωής και ενός νέου τρόπου αντιμετώπισης των προβλημάτων ψυχικών και μη.

Ν. Κόλμαν

Φαρμακοποιός, Business Unit Director Sanofi Aventis

«Μετράει ο χρόνος που διατίθεται για τον αλκοολικό»

Αφιερωμένο στη μνήμη του φίλου φαρμακοποιού Τ. Κανακάρη

Είναι απογοητευτικό να διαπιστώνουμε ότι πάνω από τους μισούς (51.9%) των παιδιών κάτω από τα 13 χρόνια έχουν ήδη δοκιμάσει την πρώτη τους «τζούρα» σε ποτό και τσιγάρο σύμφωνα με μελέτη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης (υπεύθυνη καθηγήτρια Μ. Αρβανιτίδου). Η Ελλάδα «προετοιμάζεται» απ’ ότι δείχνουν τα στοιχεία, σε συνδυασμό με την παιδική παχυσαρκία και το κάπνισμα, να διατηρήσει ένα ακόμη αρνητικό ρεκόρ με την υψηλότερη κατανάλωση αλκοόλ μεταξύ των νέων.

Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ (Υ.Κ.Α.) προκαλεί μείζονος σημασίας προβλήματα υγείας, που σε μεγάλο ποσοστό οδηγούν από διαφορετικές διαδρομές στο θάνατο. Εν τω μεταξύ διαπιστώνεται διπλασιασμός θανάτων την τελευταία πενταετία συνδεόμενων με την Υ.Κ.Α.. Επιπρόσθετα η Υ.Κ.Α. οδηγεί σε βίαιες συμπεριφορές ιδιαίτερα εντός των οικογενειών.

Οι πολιτικές αντιμετώπισης της Υ.Κ.Α. στοχεύουν στη μείωση των επιπτώσεων από τη χρήση αλκοόλ με αντιμετωπίσεις όπως:

• αύξηση τιμής (ή και φόρων) αλκοολούχων ποτών

• έλεγχος (ή και περιορισμός) της διαφήμισης

• ηλικιακός περιορισμός στην κατανάλωση αλκοόλ

• περιορισμός των χώρων που διαθέτουν αλκοόλ

• ειδικά μέτρα περιορισμού των οδηγών υπό την επήρεια αλκοόλ

Η έγκαιρη διαπίστωση και παρέμβαση αποτελεί σημαντικό βήμα στην πρόληψη της Υ.Κ.Α. και σ’ αυτό το σημείο ο ρόλος του φαρμακοποιού είναι καθοριστικός.

Παρεμβάσεις – βήματα των φαρμακοποιών όπως:

• Ανίχνευση

• Αξιολόγηση

• Εκπαίδευση

• Συμβουλή

• Σύσταση

• Παρακολούθηση

Άλλωστε έχει διαφανεί η συμβολή των φαρμακοποιών στην προώθηση εκστρατειών όπως στη διακοπή του καπνίσματος. Φυσικά, για μια αποδοτική προσέγγιση της συμβουλευτικής για την Υ.Κ.Α. προαπαιτείται ιδιωτικός χώρος για την απομόνωση και εξασφάλιση της ατομικότητας του «αλκοολικού». Επίσης, χρειάζεται διεπιστημονική συνεργασία των στελεχών του φαρμακείου με ιατρούς και ψυχολόγους. Η συνεργασία αυτή που πρέπει να επιτευχθεί και σε επίπεδο συλλόγου περιοχής και να δρομολογηθεί συντονισμός με άλλους τοπικούς συλλόγους ώστε να δημιουργηθούν μεθοδολογία και πρακτικές και με θέσιμη κατοχύρωση και αποδοχή από ομάδες χρηστών.

Πρωταρχικός στόχος μιας τέτοιας πολιτικής είναι:

Η εξασφάλιση όσο το δυνατόν υγιέστερων πολιτών σε οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο με επαναφορά στην υγεία των ατόμων με Υ.Κ.Α. ώστε να μειωθεί η εξάπλωση της παρανομίας, αντικοινωνικότητας και δυσλειτουργίας του κοινωνικού περιβάλλοντος.

Η στρατηγική που υπηρετεί καλύτερα έναν τέτοιο στόχο περιγράφεται:

Ελάττωση των επιπτώσεων της Υ.Κ.Α. στην υγεία, στη βία, στην αντικοινωνική συμπεριφορά εξασφαλίζοντας απόλαυση της χρήσης αλκοόλ με ασφάλεια και υπευθυνότητα (Αγγλία 2007)

Στρατηγική 2004 για τον Αλκοολισμό (Αγγλία):

Η Κυβέρνηση δεν είναι η αποκλειστική υπεύθυνη για τη μείωση των επιπτώσεων του αλκοολισμού, αντίθετα αυτήν την υπευθυνότητα την μοιράζεται με άτομα, οικογένειες, κοινότητες και τις εταιρείες αλκοολούχων ποτών. Ο ρόλος της κοινωνίας στη μείωση των επιπτώσεων του αλκοολισμού είναι εξαιρετικά σημαντικός, διαδραματίζοντας κυρίαρχο ρόλο και ενεργοποιώντας κοινωνικούς κανόνες

Στη Σκωτία με το White Paper (Λευκή Βίβλος) στοχοθετήθηκε :

1. Μείωση της υπέρβασης εβδομαδιαίας Υ.Κ.Α. από 33% σε 31% στους άνδρες (1995-2005) και σε 29% (μέχρι 2010)

2. Μείωση της υπέρβασης εβδομαδιαίας Υ.Κ.Α. από 13% σε 12% στις γυναίκες (1995-2005) και σε 11% (μέχρι 2010)

3. Μείωση της κατανάλωσης αλκοόλ στις ηλικίες 12-15 ετών από 20% σε 18% και σε 16% στα αντίστοιχα χρονικά διαστήματα

Στην αναθεωρημένη στρατηγική του 2008 Pharmacy in england “Building on strengths – delivering the future” αναφέρονται τα εξής για τη συνεισφορά των φαρμακοποιών στη μείωση των επιπτώσεων από την Υ.Κ.Α.:

1. Συμβουλή για στροφή σε υγιεινό τρόπο ζωής

2. Συζητήσεις – ενημερώσεις

3. Συνταγή – φαρμακευτική αγωγή

4. Αιματολογικές εξετάσεις

5. Παρακολούθηση της συμμόρφωσης στη Φ.Α.

Προοπτικές αναβάθμισης και ανάπτυξης του ρόλου του φαρμακοποιού στην Υ.Κ.Α.:

1. Εκπαίδευση:

    Α. Δεξιότητες επικοινωνίας

    Β. Τεχνικές γνώσεις αλλαγής συμπεριφοράς

    Γ. Απαραίτητες παρεμβάσεις στην αντιμετώπιση της Υ.Κ.Α.

2. Παρακολούθηση (τυχαία – στοχοποιημένα)

3. Συνεργασία με άλλους φορείς

4. Δημιουργία ειδικών εντός φαρμακείων χώρων συζήτησης με χρήστες

5. Αφύπνιση κοινωνικού συνόλου

Συστάσεις σε Φαρμακευτικούς Συλλόγους:

• Οι φαρμακευτικές ενώσεις μπορούν να εργαστούν μαζί σε πλαίσιο κοινής δράσης – ενδιαφέροντος (practicetools) ώστε να επηρεάσουν το ευρύτερο θεσμικό πλαίσιο.

• Εκπόνηση πρακτικών κατευθύνσεων, μελέτες αναγνωρισιμότητας.

• Αύξηση της ενημέρωσης για τον εν δυνάμει ρόλο του φαρμακοποιού.

• Διεπιστημονική ενημέρωση και συνεργασία με ιατρούς, ασθενείς, συλλόγους

Στην Αγγλία βρίσκονται σε εφαρμογή διάφορες μεθοδολογίες ανίχνευσης

Πίνακας 1. Σύγκριση μέσων ανίχνευσης

Πίνακας 2. Σύγκριση 3 συλλογικών φαρμακευτικών προγραμμάτων ανίχνευσης αλκοολισμού και σύντομες παρεμβατικές μελέτες

Πίνακας 3. Τρόποι παρέμβασης

Το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας Αλκοολισμού (ΡΗΕΡΑ) είναι σε εξέλιξη (www.phepa.net) και στοχεύει να ενθαρρύνει τους επαγγελματίες υγείας στη πρωτοβάθμια φροντίδα να εντάξουν στην καθημερινή άσκηση των καθηκόντων τους παρεμβάσεις στην αντιμετώπιση των επικίνδυνων και επιβλαβών συνεπειών της Υ.Κ.Α. Ολοκλήρωση αυτού του σχεδίου (2008) θα προσφέρει στοιχεία στο ρόλο του φαρμακοποιού στην άστοχη χρήση του αλκοόλ.

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο βαθμός ευαισθητοποίησης του φαρμακοποιού στην ενασχόληση και παρέμβαση στην παρατηρούμενη μη σωστή κατανάλωση αλκοόλ (Σ.Κ.Α.) συνδυάζεται με το βαθμό εγρήγορσης του στις παθολογικές επιπτώσεις της Υ.Κ.Α.

Η συνειδητοποίηση του ρόλου των φαρμακοποιών στην ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των πολιτών που επισκέπτονται τα φαρμακεία για τη σωστή κατανάλωση αλκοόλ (Σ.Κ.Α.) οδηγεί σε συντονισμένη τοπική ή εθνική δραστηριοποίηση με απλές εκστρατείες όπως στη Glascow 2004 ή “Just Ask” campaign με λογότυπο και συμμετοχή 100 φαρμακείων και με επιβράβευση σε κριτήρια ανταπόκρισης και συμμετοχής.

Έντυπο υλικό, διαδραστική επικοινωνία, επανατροφοδότηση σε τακτά χρονικά διαστήματα, καταγραφή συμπερασμάτων και κυρίως όταν προκύπτει ειδικό ενδιαφέρον εξασφάλιση του ιδιωτικού χώρου και το απόκρυφο των προσωπικών δεδομένων είναι βασική προϋπόθεση ώστε να αποδώσει μιας τέτοιας μορφής εκστρατεία πρόληψης Υ.Κ.Α.

H Ευρώπη δυστυχώς καταναλώνει αλκοόλ (λίτρα ανά χρόνο) συγκριτικά περισσότερο από τις άλλες ηπείρους όπως διαπιστώνουμε στον πίνακα που ακολουθεί από την αναφορά (IAS June 2007, UK) το χρονικό διάστημα 1961 – 1997.

Οι συγκριτικοί πίνακες που δείχνουν την ΥΚΑ στις ηλικίες 15-16 χρονών το χρονικό διάστημα 1995 – 2003 δείχνουν την αυξητική τάση των διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών, ειδικά η χώρα μας επιδεικνύει μια οριακή αύξηση παραμένοντας χαμηλότερα συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες, αξίζει να σημειωθεί η κατηγορία των κοριτσιών.

Η επίπτωση του αλκοόλ στην επιβάρυνση κατάστασης της υγείας διαδραματίζεται δια της βιοχημικής επίπτωσης, τοξική-επεισοδιακής κατανάλωσης και εξάρτησης. Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνονται οι αλληλεπιδράσεις του όγκου κατανάλωσης, ο τρόπος κατανάλωσης (Α.Κ.Α.) δια των επιπτώσεων και τελικών συμπτωμάτων. Χρόνιες παθήσεις (καρκίνος, παγκρεατίτιδα, Α.Ε.Ε., υπέρταση, κίρρωση ήπατος) ατυχήματα, τραυματισμοί, οξέα κοινωνικά προβλήματα, χρόνια κοινωνικά προβλήματα.

Η Α.Κ.Α. (αρκετή κατανάλωση αλκοόλ) προκαλεί σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα της Ευρώπης:

• 2,000 ανθρωποκτονίες ((4/10 συνολικών ανθρωποκτονιών)

• 17,000 θανάτους από τροχαία (1/3 των συνολικών τροχαίων)

(συμπεριλαμβάνονται και οι 10,000 εκτός των οδηγών με Υ.Κ.Α.)

• 27,000 θάνατοι λόγω ατυχημάτων

• 10,000 αυτοκτονίες (1/3 συνολικών αυτοκτονιών)

• 5-9 εκατομμύρια παιδιά που ζούνε σε οικογένειες με γονείς Υ.Κ.Α.

Όταν δε η Υ.Κ.Α. γίνεται συστηματικά (ετησίως):

• 45,000 θάνατοι από κίρρωση του ήπατος

• 200,000 επεισόδια κατάθλιψης

• 50,000 θάνατοι από καρκίνο (11,000 περιστατικά καρκίνου μαστού)

• 17,000 θάνατοι λόγω νευροψυχιατρικών συνθηκών

Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται η ηλικιακή επί τοις εκατό (%) κατανομή των θανάτων σε γυναίκες και άνδρες με εμφανή έκρηξη στις ηλικίες 15-29 ετών.

Οι προσδιορισμοί και οι κατευθύνσεις στο ζήτημα Υ.Κ.Α. βρίσκονται στην επικαιρότητα. Άλλωστε η υγεία ενός έθνους, ενός τόπου εξαρτάται από το πώς προλαβαίνει έγκαιρα και συστηματικά τους προ διαθέσιμους παράγοντες κινδύνου, φυσικά τους τροποποιήσιμους, όπως τρόπος ζωής, κάπνισμα, παχυσαρκία, κατανάλωση αλκοόλ.

Η αρχή ενός αποδοτικού τρόπου είναι η ανοιχτή και συγκεκριμένη έγερση ερωτήσεων όπως:

• Τι είναι το αλκοόλ;

• Πώς επιδρά στον άνθρωπο;

• Γιατί οι άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά;

• Ποια είναι η μέση κατανάλωση αλκοόλ;

• Ποια η διαφορά στην κατανάλωση μπύρας, κρασιού ή σκληρών ποτών;

• Τι σημαίνει ουδέτερη κατανάλωση;

• Σχέση αλκοόλ – οδήγησης

• Τι σημαίνει οριοθέτηση κατανάλωσης ποτών;

• Πώς αναγνωρίζω τα προσωπικά μου όρια;

• Τι σημαίνει βαρύς πότης (Α.Κ.Α.);

• Τι σημαίνει υπερβολική κατανάλωση ποτού (Υ.Κ.Α.);

• Ποια η διαφορά μεταξύ αλκοολικού και κατάχρησης αλκοόλ;

• Τι σημαίνει μεθάω;

• Πως μπορώ να αναγνωρίζω ότι εμφανίζω προβλήματα από την κατανάλωση αλκοόλ;

• Ποια είναι τα προβλήματα υγείας που σχετίζονται με Α.Κ.Α. και Υ.Κ.Α.;

• Ποια η σχέση αλκοόλ και υποομάδων όπως νέοι, Τρίτη ηλικία, εγκυμοσύνη, οδηγοί κλπ.;

Και η συνέχεια που απαιτείται είναι η ειλικρινής και συστηματική απάντηση – ανταπόκριση στα ερωτήματα.

Όπως αναφέρεται στην «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» ο δρόμος που θα επιλέξουμε για να απαντήσουμε τα ερωτήματα εξαρτάται από το πού θέλουμε να πάμε, αν δηλαδή οι φαρμακοποιοί του τόπου μας θέλουμε να συμπεριλάβουμε στην καθημερινή μας άσκηση του επαγγέλματος τη συμβολή και συμβουλή ώστε αύριο οι νέοι μας να «το πίνουν το ποτό και όχι να τους πίνει».

Αικατερίνη Οικονομάκη

Φιλόλογος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, η σημερινή εκδήλωση γίνεται σε μια προσπάθεια ανάλυσης και αντιμετώπισης ενός σοβαρού και ταυτόχρονα υποβαθμισμένου κοινωνικού πρωτίστως προβλήματος. Αλκοόλ και Έφηβοι. Το πρώτο είναι πια μάστιγα και οι Έφηβοι τα εύκολα θύματα. Οι εκπαιδευτικοί ειδικά της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, επειδή ευρίσκονται σε καθημερινή επαφή με τους εφήβους, πολλές φορές είναι ανίκανοι να αντιμετωπίσουν ένα τέτοιο περιστατικό. Πιστεύω ότι αν ενημερωθούν σωστά, γιατί ευαισθητοποιημένοι είναι εξ’ ορισμού, και αποκτήσουν τις κατάλληλες δεξιότητες διαχείρισης τέτοιων καταστάσεων, έχει γίνει ένα σημαντικό βήμα στην αντιμετώπιση του προβλήματος.

Αρχικά, θεωρώ πολύ σημαντικό να προσεγγίσουμε το θέμα, προσδίδοντας τα αίτια που οδηγούν τον έφηβο στο αλκοόλ. Πρέπει να τονιστεί ότι το αλκοόλ κοινωνικά είναι ανεκτό, δεν επισύρει την κατακραυγή της κοινής γνώμης όπως τα ναρκωτικά και δεν έχει αντιμετωπιστεί με την πρέπουσα σοβαρότητα. Γι’ αυτό δεν θεωρείται ως αρχή μιας κακής και επικίνδυνης συνήθειας.

Παράλληλα να λάβουμε υπόψη μας τον ευαίσθητο ψυχισμό των εφήβων, που δημιουργεί αναστολές και φόβους στην προσπάθειά τους να κοινωνικοποιηθούν. Το αλκοόλ αίρει κάθε αναστολή (με δεδομένο ότι ο έφηβος δυσκολεύεται να έχει αβίαστη και άνετη συμπεριφορά κυρίως με το άλλο φύλο με το αλκοόλ αίρονται οι επιφυλάξεις. Έτσι «γίνεται» άλλος από ότι είναι στην πραγματικότητα, χαλαρός και άνετος). Σ’ αυτήν την επιλογή τα ΜΜΕ παίζουν ενισχυτικό ρόλο, γιατί προβάλλουν κάθε δημοφιλές πρόσωπο με ένα ποτήρι ποτό στο χέρι. Ο έφηβος μιμούμενος κάνει το ίδιο, έχοντας την ψευδαίσθηση ότι όλα τα αντιμετωπίζει επιτυχώς και με τον πιο κοινωνικά αποδεκτό τρόπο.

Ο μιμητισμός είναι παράγοντας σ’ αυτή τη φάση ενίσχυσης του προβλήματος. Στην αγωνία του εφήβου να αυτονομηθεί, να γίνει κάποιος εύκολα και γρήγορα (είναι χαρακτηριστικό του εφήβου να είναι αψίκορος και φιλόδοξος) μιμείται ότι βλέπει και ζει γύρω του. «Αστέρες» κάθε είδους γιορτάζουν με αλκοόλ τις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής τους. Ακόμα και η κατάκτηση του πρωταθλήματος γιορτάζεται με άφθονο αλκοόλ. Έτσι ο εθισμός είναι βέβαιος, όχι μόνο στο αλκοόλ, αλλά και στους τρόπους συμπεριφοράς και διασκέδασης. Όλοι μας έχουμε δει ξημερώματα να αδειάζουν μπαράκια από τρεκλιζόμενους νέους. Και αυτό το θεωρούν διασκέδαση. Ας μου επιτραπεί να αναφέρω σύντομα ένα σχετικό βιωματικό περιστατικό. Στα πλαίσια ενός προγράμματος πολιτιστικών δραστηριοτήτων, ανέλαβα με μια ομάδα μαθητών του σχολείου μου να παρατηρήσουμε το φαινόμενο το φαινόμενο του αλκοολισμού στην εφηβική ηλικία και βρέθηκα να θέλουν όλοι οι μαθητές του Λυκείου να ενταχθούν στην ομάδα μου, ενώ υπήρχαν και άλλες δραστηριότητες. Αυτό ασφαλώς δεν είχε να κάνει με εμένα αλλά με το θέμα. Ρώτησα κάποιους γιατί επιλέγουν αυτή τη δραστηριότητα και πήρα την ίδια απάντηση: θα πιούμε άφθονο αλκοόλ με την άδεια του σχολείου και των γονιών μας. Κάπου υπήρχε ενοχή για το αλκοόλ αλλά ταυτόχρονα και ζήτηση από μέρους τους. Βέβαια όταν έμαθαν τι ακριβώς προέβλεπε το πρόγραμμα, έμειναν 8 άτομα στην ομάδα και το αποτέλεσμα της δράσης ήταν να αναδειχθεί ένα πρόβλημα της περιοχής και να κλείσουν αρκετά μπαρ πέριξ του σχολείου και να ενδιαφερθούν σοβαρά οι γονείς τους.

Ας δούμε κάποιους τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος και συμπεριφοράς μας απέναντι στον αλκοολικό έφηβο. Ασφαλώς και είναι γνωστό ότι στους τρόπους διακρίνουμε τα προληπτικά μέτρα και τα κατασταλτικά. Στα πρώτα, ο εκπαιδευτικός είναι ο κύριος παράγοντας αντιμετώπισης του προβλήματος. Το γεγονός ότι είναι ο πιο κοντινός με το γονιό του ενήλικα, κάνει ιδανική τη θέση του, γιατί ταυτόχρονα ο έφηβος τον εμπιστεύεται και τον θαυμάζει. Οφείλει και επιβάλλεται ο εκπαιδευτικός να αποφύγει την ηθικολογία και τους διδακτισμούς. Δεν έχει ηθικό υπόβαθρο το πρόβλημα, αλλά κατεξοχήν κοινωνικό, αξιολογικό. Να διαχειριστεί την πρόληψη με ρεαλισμό, αμεσότητα, ωριμότητα και σοβαρή ενημέρωση, ειλικρινή και τολμηρή προσέγγιση των ιδιοτήτων και των συνεπειών του αλκοολισμού δίνοντας έμφαση στο ότι η προσωπικότητα χτίζεται με γνώσεις και ηθικές αξίες. Σε όλα αυτά να αποφευχθούν κραυγές και απειλές. Ταυτόχρονα οι γονείς αφού ενημερωθούν υπεύθυνα από τα κέντρα διαχείρισης τέτοιων καταστάσεων, να εκπαιδευτούν έτσι ώστε να γίνονται ικανοί στην ψύχραιμη διαχείριση των αλκοολικών συμπεριφορών. Σε κάθε Δήμο να λειτουργεί ένα κέντρο ενημέρωσης και πρόληψης, στελεχωμένο με το κατάλληλο προσωπικό. Να λειτουργεί χωρίς φοβική στάση και προκατάληψη.

Τέλος οι εκπαιδευτικοί, περιοδικά επιβάλλεται εκτός από την επιμόρφωση σε θέματα διδακτικής και ψυχολογίας, πρέπει να αναπτύξουν δεξιότητες προσέγγισης τέτοιων προβλημάτων και διαχείρισής τους. Άλλωστε η επαφή και η οικειότητα που υπάρχει ανάμεσα σε αυτούς και στους εφήβους είναι ο πιο αναγκαίος όρος μιας επιτυχημένης συνεργασίας. Ασφαλώς ο εκπαιδευτικός πρέπει να είναι ο ίδιος πρότυπο. Η πολιτεία πρέπει να αναθεωρήσει τόσο το περιεχόμενο των σπουδών κατά βαθμίδα όσο και τον τρόπο παροχής της γνώσης. Οι ανθρωπιστικές σπουδές αγγίζουν τον ευαίσθητο έφηβο, του καλλιεργούν το ήθος και τον συναισθηματικό κόσμο. Τον προετοιμάζουν να αισθάνεται, να ζει. Αυτός ο «εξοπλισμός» εάν συνδυαστεί με γνώσεις συγκροτούν μια υγιή προσωπικότητα ικανή να αντιστέκεται σε πειρασμούς, να έχει όνειρα και να αγωνίζεται γι’ αυτά.