Γιώργος Κιοσές

Φαρμακοποιός, Μέλος Π.Φ.Σ. - Αντιπρόεδρος ΙΦΕΤ

Τα φάρμακα στο περιβάλλον  και τα τοξικά προϊόντα διάσπασής τους είναι από χρόνια θέμα έρευνας και η απόρριψή τους στο περιβάλλον αποτελεί πλέον παράμετρο στην διαδικασία έγκρισής τους. Αποτελούν κίνδυνο για τους ανθρώπινους οργανισμούς, για τη φύση και την «άγρια ζωή». Τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να μας απασχολούν και τα φάρμακα «οικιακής» χρήσης και όχι μόνο τα νοσοκομειακά απόβλητα. Τα κτηνιατρικά φάρμακα μπορούν να εισέλθουν στο περιβάλλον πιο εύκολα από ότι τα ανθρώπινα, για παράδειγμα τα φάρμακα  των ζώων και των ψαριών άλλα και τα φάρμακα θεραπείας αυτών των οργανισμών. Τα τελευταία πέντε χρόνια έχουμε αρχίσει να έχουμε εμπεριστατωμένες μελέτες για τα ανθρώπινα φάρμακα, αφού πλέον αυτές χρειάζονται και για την έγκριση των νέων φαρμάκων.

ΜΕΛΕΤΕΣ

Οι μελέτες που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία τρία χρόνια (2004 – 2007) έχουν επικεντρωθεί στην:

• Έρευνα της πλειοψηφίας των «ριζών» των φαρμάκων στο γήινο και υδάτινο περιβάλλον (πόσιμο νερό και θαλασσινό).
• Έρευνα της προοδευτικής δραστηριότητας από χρόνο σε χρόνο των λιποδιαλυτών αλλά και των υδατοδιαλυτών ουσιών και την ανάπτυξη δοκιμών και μοντέλων για την διαπίστωση φαρμάκων στο περιβάλλον.
• Ανάπτυξη μιας βάσης καταγραφής των φαρμακευτικών ουσιών και της διάσπασης  τους ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες και της ποιότητας του υπεδάφους και των νερών (επιφανειακά ύδατα ή υδροφόρος ορίζοντας).
• Πιστοποίηση και έγκριση μεθόδων για να βρεθούν οι «παρενέργειες» σε μακρύ χρονικό διάστημα των μικροποσοτήτων στους υδάτινους και γήινους οργανισμούς (βακτήρια, φυτά και ψάρια) αλλά και μακροπρόθεσμα στον άνθρωπο.
• Έρευνα σε ποια οργανικά συστήματα των περιβαντολογικών οργανισμών έχει  σχέση η συνεχόμενη επιβάρυνση τους από προϊόντα διάσπασης των φαρμακευτικών ουσιών για ανθρώπινη και κτηνιατρική χρήση
• Ανακάλυψη, σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα της δράσης των συλλεγομένων προϊόντων διάσπασης και εργαστηριακή ανάπτυξή  για ταξινόμησή τους.
• Ανάπτυξη, βασισμένη σε σίγουρα αποτελέσματα οδηγιών για την προστασία του περιβάλλοντος από τα φάρμακα, οι οποίες θα περιλαμβάνονται σε μία βάση δεδομένων ως εργαλεία για την υποστήριξη των ενδιαφερομένων φορέων

Οι μελέτες των ειδικών επικεντρώνονται σε διαφορετικές ουσίες όπως συνθετικά οιστρογόνα (17α – ethylestradiol) αντιβιοτικά (Phenoxymethylpenicillin) και αντινεοπλασματικοί παράγοντες (cyclophospamide) φάρμακα τα οποία έχουν διαφορετικό τρόπο δράσης και διαφορετικό τρόπο συνταγογράφησης. Βασισμένη στην καθορισμένη ημερησία δόση (DDD) του ΠΟΥ τα σκευάσματα Ε2 οιστραδιόλης που χρησιμοποιούνται σε ετήσια βάση  στη Δανία είναι 23.000.000 περίπου δηλαδή 45 Kg σε ετήσια βάση αφού η DDD είναι 2 mg. Επίσης η unestranol δεν έχει οιστρογονική δράση όμως μεταβολίζεται σε ΕΕ2. Με 20 – 35 μg / χάπι τα αντισυλληπτικά αυτής της ουσίας ήταν 3,7 Kg. Διασπώμενα στο ήπαρ οι ουσίες αυτές και οι μεταβολίτες τους σε μεγάλο βαθμό βρέθηκαν σε διαλύματα νερού στη φύση. Όμως οι ποσότητες ήταν μικρές και πιο εμπεριστατωμένες μελέτες και σε εργαστηριακές συνθήκες θα μας δείξουν περισσότερα.

Το αντιβιοτικό Phenomethyl penicillin (Pen-Y) είχε κατανάλωση 8.600.000 DDD το 1996 στη Δανία. Με ημερησία δόση 2 gr (ΠΟΥ) μας δίνει μία ετήσια κατανάλωση 17.200 Kgr. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε ένα 10% ακόμη από χρήση της ουσίας αυτής στα νοσοκομεία δηλαδή 19 τόνοι Pen Y κάθε χρόνο. Χορηγούμενη για την θεραπεία των βακτηρίων θετικών κατά gram, υδρολύεται από την πενικιλλάση, μεταβολίζεται γρήγορα και απεκκρίνεται γρήγορα. Με απορροφητικότητα περίπου 75% από τον οργανισμό μικρές ποσότητες ανιχνεύθηκαν στο νερό, όμως οι ποσότητες αυτές μπορεί να προκαλέσουν, με λίγες πιθανότητες αλλεργικές αντιδράσεις σε πολύ ευαίσθητα άτομα.

Η ουσία cyclophosphamide χορηγείται είτε από του στόματος είτε ενδοφλέβια για την θεραπεία πολλών μορφών καρκίνου. Η ουσία μεταβαλλιζόμενη γίνεται δραστική στον οργανισμό. Κυταροτοξικό σε πολύ μεγάλες ποσότητες που για να ληφθούν από έναν άνθρωπο από μόλυνση του υπεδάφους θα χρειάζονταν χρόνια, όμως οι μεταβολίτες αυτής της ουσίας σε συνδυασμό και συνέργεια με τις μεταβολίτες των άλλων φαρμακευτικών ουσιών που επιβαρύνουν το περιβάλλον χρειάζονται προσοχή ώστε οι ουσίες αυτές να μην «μεταμορφωθούν» σε «οικοτοξικές» επικίνδυνες για την ανθρώπινη και όχι μόνο υγεία, μακροπρόθεσμα.

Μία άλλη ενδιαφέρουσα μελέτη που διεξήχθη στην Σουηδία την πενταετία 2002 – 2007 αφορούσε τον έλεγχο και την κατάταξη των 1.200 δραστικών φαρμακευτικών ουσιών που βρίσκονται σε μερικά από τα 7.600 σκευάσματα που κυκλοφορούν. Ο όγκος των πωλήσεων, η καθορισμένη ημερησία δόση DDD, η μικρή εμπειρία της οικοτοξικότητας βοήθησαν στην ολοκλήρωση της μελέτης. Χρησιμοποιήθηκαν οι 100 από τις πλέον πωλούμενες δραστικές ουσίες για την αρχή της μελέτης και από αυτές επιλέχθηκαν και κατατάχθηκαν οι 27 δραστικές ουσίες με βάση τα κριτήρια:

R50: πολύ τοξικά για τους υδρόβιους οργανισμούς.

R50 & R53: πολύ τοξικά για τους υδρόβιους οργανισμούς και μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις ή μακροχρόνια παραμονή τους στο υδάτινο περιβάλλον.

R51: τοξικά για τους υδρόβιους οργανισμούς.

R51 και R53: τοξικά για τους υδρόβιους οργανισμούς και η μακροχρόνια παραμονή τους είναι επιβαρυντική για το περιβάλλον.

R52 και R53: Μικρή επίπτωση στους υδρόβιους οργανισμούς, όμως επιβαρυντική για το περιβάλλον η μακρά παραμονή τους σ’ αυτό.

R53: Μόνο η μακροχρόνια παραμονή τους προκαλεί τοξικά αποτελέσματα στο περιβάλλον.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει να δούμε τις 27 αυτές δραστικές ουσίες που χρησιμοποιήθηκαν, το σύνολο των DDD (ημερησίων δόσεων που κάθε φάρμακο πουλά και τα κιλά που τα σκευάσματα της κάθε δραστικής ουσίας που πωλούνται κατά την διάρκεια ενός έτους στην Σουηδία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τις 27 φαρμακευτικές δραστικές ουσίες που επέλεξαν για την τήρηση της οικοτοξικότητας τους χρησιμοποιήθηκαν προτυποποιημένες μεθόδους. Οι μετρήσεις έδειξαν για ορισμένες από αυτές σημαντικές επιβαρύνσεις στο οικοσύστημα  ενώ άλλες μικρότερες, ενώ στις μετρήσεις των συστατικών υπήρχαν σημαντικά κενά λόγω της μέτρησης και αξιολόγησής τους σε μη εργαστηριακές συνθήκες. Τα κενά συμπληρώθηκαν με την βοήθεια της Σουηδικής Ένωσης Φαρμακοβιομηχανίας και από ιδιωτικές φαρμακευτικές εταιρείες και αποδείχθηκε ότι εννέα δραστικές ουσίες ήταν πάρα πολύ επικίνδυνες και κυρίως οι ορμόνες επιβαρύνουν τα μέγιστα του υδροφόρου ορίζοντα. Τέλος τα αποτελέσματα που εξήχθησαν υποστηρίζουν ότι ο κίνδυνος ακόμα είναι μικρός, όμως η συνεχής χρόνια επιβάρυνση τους ξέρουμε ότι θα δημιουργήσει περιβαλλοντολογικά προβλήματα σε όλο το οικοσύστημα. Σύμφωνα όμως με την αρχή της πρόληψης θα πρέπει να ληφθούν άμεσα όλα τα μέτρα για την προστασία του οικοσυστήματος από τις φαρμακευτικές ουσίες για να μην βρεθούμε προ απρόοπτου τα επόμενα χρόνια, όπως έγινε παλαιότερα με την απαγόρευση φθοροχλωροανθράκων, οι οποίες κατόπιν της απαγόρευσης τους αποδείχθηκαν πολύ επιβαρυντικοί παράγοντες για το περιβάλλον.